"Đất nước", khúc tráng ca của Nguyễn Đình Thi – 10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng (Bài 1)

LTS: 80 năm sau Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8/1945), đánh dấu sự ra đời của nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa (2/9/1945), là tám thập kỷ đất nước chuyển mình mạnh mẽ dưới sự lãnh đạo của Đảng. Lịch sử đã ghi nhận sự kiện này mở ra kỷ nguyên độc lập, tự do cho dân tộc Việt Nam.

Trong dòng chảy lịch sử ấy, hình tượng đất nước luôn là nguồn cảm hứng bất tận, đi sâu vào từng ngóc ngách tâm hồn người Việt. Hình tượng đất nước cũng được phản ánh qua những vần thơ hào hùng, bi tráng; những giai điệu và lời ca giản dị ngân vang, thước phim dù chỉ với hai màu đen - trắng, ra đời cách đây nhiều thập kỷ. Song, không thể phủ nhận, khi lật lại quá khứ để thưởng thức, đồng thời ngẫm ngợi lại những tác phẩm ấy vẫn chạm đến cảm xúc và làm thổn thức bao trái tim các thế hệ độc giả ở mọi lứa tuổi.

Nhân dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám thành công (19/8/1945-19/8/2025) và Quốc khánh nước Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Việt Nam (2/9/1945-2/9/2025), Báo Dân Việt trân trọng giới thiệu "10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng đất nước đi cùng năm tháng". Loạt bài này trải rộng trên nhiều lĩnh vực thơ ca, âm nhạc, điện ảnh… Trong đó bài thơ "Đất nước" của Nguyễn Đình Thi; bài thơ "Đất nước" của Nguyễn Khoa Điềm; bài hát “Đất nước” của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn, phổ thơ của Tạ Hữu Yên; bộ phim "Bao giờ cho đến tháng Mười" do NSND Đặng Nhật Minh đạo diễn…

Chính những nhà thơ, nhạc sĩ, đạo diễn – những "biên niên sử" luôn cần mẫn "cày sâu cuốc bẫm", tận hiến trên "cánh đồng nghệ thuật" trong suốt hành trình 80 năm qua đã để lại cho đời những tác phẩm nghệ thuật có giá trị bền bỉ với thời gian.

Chia sẻ với PV Dân Việt về sức sống của những tác phẩm này, nhà thơ, nhà báo Hải Đường – người gắn bó cả cuộc đời với Báo Nhân Dân, từng là Ủy viên Bộ Biên tập, tác giả của hơn 10 đầu sách, bao gồm thơ và truyện, ký – nhận định: "Đây là những tác phẩm không chỉ gắn với lịch sử văn học mà còn gắn với quá khứ, hiện tại và tương lai. Với những giá trị xuyên suốt từ thời kháng chiến chống Pháp, kháng chiến Mỹ cứu nước cho đến thời kỳ xây dựng đất nước…".

Đánh giá về việc Báo Dân Việt lựa chọn các tác phẩm thơ, bài hát "Đất nước", "Quê hương"… trong loạt bài "10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng", nhà thơ Hải Đường cho rằng, đây là một việc làm rất thiết thực và tích cực.

"Điều này giúp khơi dậy truyền thống lịch sử văn hóa dân tộc. Từ một đất nước “Sáng chắn bão giông, chiều ngăn nắng lửa”, cho đến thời kỳ hòa bình, hội nhập, chúng ta tiếp tục truyền thống yêu nước, đoàn kết để có được sức mạnh lớn về tinh thần. Thậm chí, sức mạnh này đã có từ thời Thánh Gióng như nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm viết: “Gót ngựa của Thánh Gióng đi qua còn trăm ao đầm để lại”. Nếu không “vươn mình”, không tiếp đủ nội lực, bản lĩnh và trí tuệ thì Thánh Gióng mãi mãi là cậu bé lên 3.

Đặc biệt, việc đăng tải “10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng” nhân kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9 sẽ góp phần thổi bùng lên truyền thống yêu nước, yêu lịch sử dân tộc. Đồng thời, khơi gợi niềm tự hào, ý chí, khát khao xây dựng một đất nước Việt Nam hùng cường trong kỷ nguyên mới", nguyên Ủy viên Bộ Biên tập Báo Nhân Dân nhấn mạnh.

Nhà thơ, nhà báo Hải Đường đánh giá, Nguyễn Đình Thi, Nguyễn Khoa Điềm là những nhà thơ lớn, những đỉnh cao của thơ ca cách mạng. Nhắc đến họ là nhắc đến thế hệ nhà thơ mặc áo lính, như nhà thơ Hữu Thỉnh từng viết:

"Không có sách chúng tôi làm ra sách

Chúng tôi làm thơ ghi lấy cuộc đời mình"

Nguyên Ủy viên Bộ Biên tập Báo Nhân dân cũng khẳng định: "Những bài thơ trong loạt “10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng” đều là các bài thơ tiêu biểu của những nhà thơ tiêu biểu. Có thể nói, đó là những suy nghĩ, đức tính tốt đẹp trong dòng chảy văn học chính luận, trữ tình cách mạng.

Việc Báo Dân Việt đăng lại những tác phẩm này là cách khuyến khích thơ hiện đại phát triển, giúp độc giả thêm yêu thơ hơn. Từ đó, các nhà thơ có dịp nhìn lại tác phẩm, cách viết, thi pháp… Tôi cho rằng, nếu viết một tác phẩm mà độc giả “hững hờ”, không ai thuộc, không yêu thơ của mình thì người viết nên suy nghĩ xem mình viết để làm gì?

Riêng với những bài thơ thuộc dạng kinh điển như bài “Đất nước”, những tác phẩm này không bao giờ cũ, nhiều câu thơ “sống” bền bỉ tới rất nhiều năm sau".

“Dây thép gai đâm nát trời chiều

Những đêm dài hành quân nung nấu

Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu”...

Để mạch nguồn cảm xúc về loạt "10 tác phẩm nghệ thuật đi về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng" được lan tỏa và tiếp nối, đặc biệt trước dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Báo Dân Việt trân trọng mọi góc nhìn và mong nhận được những bình luận, phản hồi từ quý độc giả xa gần. Mọi ý kiến của quý độc giả xin gửi về địa chỉ mail: [email protected].

***

"Đất nước" của Nguyễn Đình Thi

Mở đầu cho loạt bài này, Báo Dân Việt xin đăng tải lại bài thơ “Đất nước” của nhà thơ Nguyễn Đình Thi. Tác phẩm được sáng tác trong khoảng thời gian từ năm 1948 – 1955:

Đất nước

Sáng mát trong như sáng năm xưa

Gió thổi mùa thu hương cốm mới

Tôi nhớ những ngày thu đã xa

Sáng chớm lạnh trong lòng Hà Nội

Những phố dài xao xác hơi may

Người ra đi đầu không ngoảnh lại

Sau lưng thềm nắng lá rơi đầy.

Mùa thu nay khác rồi

Tôi đứng vui nghe giữa núi đồi

Gió thổi rừng tre phấp phới

Trời thu thay áo mới

Trong biếc nói cười thiết tha!

Trời xanh đây là của chúng ta

Núi rừng đây là của chúng ta

Những cánh đồng thơm mát

Những ngả đường bát ngát

Những dòng sông đỏ nặng phù sa

Nước chúng ta

Nước những người chưa bao giờ khuất

Đêm đêm rì rầm trong tiếng đất

Những buổi ngày xưa vọng nói về!

Ôi những cánh đồng quê chảy máu

Dây thép gai đâm nát trời chiều

Những đêm dài hành quân nung nấu

Bỗng bồn chồn nhớ mắt người yêu.

Từ những năm đau thương chiến đấu

Đã ngời lên nét mặt quê hương

Từ gốc lúa bờ tre hồn hậu

Đã bật lên những tiếng căm hờn

Bát cơm chan đầy nước mắt

Bay còn giằng khỏi miệng ta

Thằng giặc Tây, thằng chúa đất

Đứa đè cổ, đứa lột da...

Xiềng xích chúng bay không khoá được

Trời đầy chim và đất đầy hoa

Súng đạn chúng bay không bắn được

Lòng dân ta yêu nước thương nhà!

Khói nhà máy cuộn trong sương núi

Kèn gọi quân văng vẳng cánh đồng

Ôm đất nước những người áo vải

Đã đứng lên thành những anh hùng.

Ngày nắng đốt theo đêm mưa dội

Mỗi bước đường mỗi bước hy sinh

Trán cháy rực nghĩ trời đất mới

Lòng ta bát ngát ánh bình minh.

Súng nổ rung trời giận dữ

Người lên như nước vỡ bờ

Nước Việt Nam từ máu lửa

Rũ bùn đứng dậy sáng lòa.

***

Bài thơ “Đất nước” của nhà thơ Nguyễn Đình Thi được giới văn nghệ sĩ đánh giá có "tầm vóc" lớn, như một khúc tráng ca khởi đầu cho những cảm xúc mãnh liệt về quê hương, đất nước trong bối cảnh lịch sử đầy biến động. Chia sẻ với PV Dân Việt, nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên cho biết, bài thơ “Đất nước” của Nguyễn Đình Thi được ông viết trong một khoảng thời gian dài, gần 10 năm.

"Từ những phác thảo ban đầu, tác giả muốn ca ngợi đất nước, cổ vũ tinh thần chiến đấu của nhân dân và sự quyết tâm không cho giặc cướp nước ta thêm một lần nữa. Điều đó được thể hiện đậm nét trong những câu thơ:

“Xiềng xích chúng bay không khoá được

Trời đầy chim và đất đầy hoa

Lòng dân ta yêu nước thương nhà!”.

Điều khiến nhà phê bình Phạm Xuân Nguyên ấn tượng là hình ảnh đẹp về đất nước và con người Việt Nam trong hai câu thơ cuối:

“Nước Việt Nam từ máu lửa

Rũ bùn đứng dậy sáng lòa!”.

Trong khi đó, nhà thơ Hải Đường tiết lộ với PV Dân Việt rằng, "Đất nước" của Nguyễn Đình Thi là bài thơ ông yêu thích từ khi còn học phổ thông. Cho đến nay, sau 70 năm (tính từ năm 1955 đến năm 2025), tình cảm của ông dành cho bài thơ này vẫn vẹn nguyên như những ngày đầu.

"Có thể nói, "Đất nước" là một kiệt tác – một trong những bài thơ hay nhất của Nguyễn Đình Thi. Ông đã dành một thời gian “thỏa đáng”, gần 10 năm để viết bài thơ “Đất nước”. Tác phẩm như là mạch nối ba bài thơ vào với nhau và được ông điều chỉnh, nâng cấp rất kỳ công trong quá trình sáng tác.

Tôi được biết, sau câu thơ: “Trán cháy rực nghĩ trời đất mới”, ông từng viết: “Ôi những người con Hồ Chí Minh”. Nhưng sau khi lắng nghe góp ý, nhà thơ Nguyễn Đình Thi đã sửa lại: “Trán cháy rực nghĩ trời đất mới /Lòng ta bát ngát ánh bình minh”. Và nhiều câu thơ khác cũng được ông trau chuốt rất công phu”, nhà thơ Hải Đường chia sẻ.

Lý giải về sự độc đáo, đặc sắc của bài thơ "Đất nước" khiến tác phẩm này có sức sống bền bỉ với thời gian, nhà thơ Hải Đường cho rằng: "Thứ nhất, đây là một bức tranh hoành tráng về đất nước nhưng rất gần gũi, da diết. Thứ hai, những câu thơ rất đẹp, với những “viên ngọc chữ” long lanh. Có những chi tiết, hình ảnh thơ cứ gieo mãi trong hồn người đọc:

“Ôi những cánh đồng quê chảy máu

Dây thép gai đâm nát trời chiều”

Hay câu cuối bài thơ:

“Nước Việt Nam từ máu lửa

Rũ bùn đứng dậy sáng loà”.

Thứ ba, cách dùng từ ngữ sâu sắc, đọc như thấy rõ “mắt chữ” trong thơ. Đây là bài thơ trữ tình cách mạng, thể hiện tư tưởng lớn, nhưng trong bài sử dụng từ ngữ rất gần gũi, bình dị.

Tôi lấy ví dụ về một trong những câu thơ được chắt lọc từ ngữ rất xúc tích như: “Trong biếc nói cười thiết tha!”. Từ nhỏ, khi đọc câu thơ này, tôi nghĩ tác giả nói về bầu trời trong, xanh biếc. Sau này, mỗi lần đọc lại tôi hiểu đó là tiếng nói của những người lao động, anh vệ quốc quân, tiếng nói của bà con miền núi, người dân Hà Nội ấm áp, "thiết tha". "Thiết tha" đây có thể là thiết tha của tình người, sự thiết tha trong nội tâm đối thoại của con người".

Nói về điểm chung của những tác phẩm cùng mang tên "Đất nước" ("Đất nước" của Nguyễn Đình Thi, viết khoảng năm 1948 – 1955; "Đất nước" của Nguyễn Khoa Điềm, viết năm 1971 và bài hát "Đất nước" của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn, phổ thơ của Tạ Hữu Yên, viết năm 1984 – những tác phẩm được Báo Dân Việt chọn vào loạt “10 tác phẩm nghệ thuật đi cùng năm tháng về hình tượng đất nước”), nhà thơ Hải Đường nhận định: "Những tác phẩm này đều rất quen thuộc và có những dấu ấn trong lịch sử văn học Việt Nam hiện đại.

Ngoài chất thi ca, cả ba tác phẩm đều mang đậm chất trữ tình cách mạng. Dù các tác phẩm ra đời cách nhau khoảng 20 năm, nhưng tôi nghĩ đó chỉ là khoảng cách tương đối về thời gian và bối cảnh (thời kỳ kháng chiến chống Pháp, kháng chiến Mỹ và thời kỳ hậu chiến xây dựng CNXH, bảo vệ biên giới phía Bắc).

Sợi dây đặc biệt kết nối các tác phẩm cùng tên “Đất nước” chính là tình yêu quê hương, Tổ quốc. Giống cách nói của nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm: “Đất nước này là Đất nước của Nhân dân” nên các tác phẩm đều rất gần gũi, đồng điệu với tâm hồn người dân Việt Nam, gợi lại thời kỳ hào hùng và anh dũng của nhân dân trong chiến tranh. Giá trị của những bài thơ này còn vang vọng mãi đến hôm nay và mai sau".

Nói về tác giả của bài thơ "Đất nước", nhà thơ Hữu Thỉnh – nguyên Chủ tịch Hội Nhà văn Việt Nam, nguyên Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Việt Nam – từng khẳng định: "Nhà thơ Nguyễn Đình Thi cũng giống như những nhà văn thuộc thế hệ anh là sản phẩm của một thời đại đẹp, sáng, oai hùng, một thời đại đáng sống và nếu cần sẵn sàng chết vì nó. Trong đội ngũ nhiều tài năng, nhà văn Nguyễn Đình Thi là một người đa tài, một nghệ sĩ tiêu biểu của cách mạng, một nhà văn hóa lớn, một trí thức lớn”.

Các PV, BTV Báo Dân Việt đã dày công trong việc ghi nhận đánh giá của giới chuyên môn về lĩnh vực điện ảnh, các nhà phê bình, nhà thơ… về các tác phẩm nghệ thuật cùng năm tháng về hình tượng đất nước, tôi cho đó là cách làm tốt, giúp Báo Dân Việt gần gũi hơn với bạn đọc. Tôi nghĩ Báo Dân Việt nên tiếp tục phát triển theo hướng làm những loạt bài chất lượng như vậy để tạo sự kết nối giữa độc giả khắp mọi miền đất nước với các chuyên mục đặc sắc của tờ báo như: Dân Việt Trò Chuyện, Hồ sơ – Tư liệu độc quyền…", nhà thơ, nhà báo Hải Đường chia sẻ.

Nhà thơ Nguyễn Đình Thi sinh ngày 20/12/1924 ở Luang Prabang (Lào), nguyên quán làng Vũ Thạch (Hà Nội). Năm 1931, ông cùng gia đình về quê hương.
Thuở nhỏ, Nguyễn Đình Thi sống cùng gia đình ở Lào. Từ năm 1931, ông theo gia đình về nước và đi học ở Hà Nội, Hải Phòng. Nguyễn Đình Thi tham gia hoạt động cách mạng từ khi còn rất trẻ. Những năm 1940 ông tham gia Tổ Văn hóa cứu quốc, sau đó là Hội Văn hóa cứu quốc.
Từ năm 1943, Nguyễn Đình Thi tham gia Hội Văn hóa cứu quốc (Phụ trách báo Độc lập, tham gia soạn tạp chí Tiên phong), là đại biểu tham dự Quốc dân Đại hội Tân Trào và được cử vào Ủy ban Giải Phóng dân tộc Việt Nam. Sau Cách mạng tháng Tám (1945), ông làm Tổng thư ký Hội Văn hóa cứu quốc, Ủy viên tiểu ban dự thảo Hiến pháp và Ủy viên Ban Thường vụ Quốc hội (khóa I).
Kháng chiến chống Pháp: Ông hoạt động văn hóa phục vụ kháng chiến, vào quân đội tham gia nhiều chiến dịch và sáng tác văn học. Là Ủy viên Ban Chấp hành Hội Văn nghệ Việt Nam (từ năm 1948).
- Từ 1955, Nguyễn Đình Thi về công tác tại Hội Văn nghệ Việt Nam. Giữ trách nhiệm Tổng thư ký Hội Văn nghệ (1956 - 1958); Từ 1958, ông làm Tổng thư ký Hội Nhà văn Việt Nam các khóa I, II và III. Từ năm 1995 đến khi mất (2003) là Chủ tịch Ủy ban Toàn quốc Liên hiệp các hội văn học nghệ thuật Việt Nam.
Tác phẩm đã xuất bản: Xung kích (tiểu thuyết, 1951); Thu đông năm nay (truyện, 1954); Người chiến sĩ (thơ, 1956, 1958); Mấy vấn đề văn học (tiểu luận, 1956 - 1958); Bên bờ sông Lô (truyện ngắn, 1957); Một số vấn đề đấu tranh tư tưởng trong văn nghệ hiện nay (tiểu luận, 1957); Bài thơ Hắc Hải (thơ, 1959 - 1961); Con nai đen (kịch, 1961); Cái tết của mèo con (truyện thiếu nhi, 1961); Vỡ bờ, tập I (tiểu thuyết, 1962, 1970); Công việc của người viết tiểu thuyết (tiểu luận, 1964); Vào lửa (tiểu thuyết, 1966); Mặt trận trên cao (tiểu thuyết, 1967); Vỡ bờ, tập II, (tiểu thuyết, 1970); Dòng sông trong xanh (thơ, 1974); Hoa và Ngần (kịch, 1975); Tia nắng (thơ, 1983); Giấc mơ (kịch, 1983); Tiếng sóng (kịch, 1985); Hòn cuội (kịch, 1987); Nguyễn Trãi ở Đông quan (kịch); Sóng reo (thơ, 2001); Tuyết (tập truyện ngắn, 2003)…
- Nhà thơ Nguyễn Đình Thi đã nhận được Giải nhì truyện và ký sự giải thưởng Văn nghệ 1951 - 1952 của Hội Văn nghệ Việt Nam Xung kích, tiểu thuyết); Huân chương kháng chiến chống Pháp hạng Nhất; Huân chương chống Mỹ cứu nước hạng Nhất, Huân chương Độc lập hạng Nhất; Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ thuật (đợt I - 1996)…
Theo nhà thơ Nguyễn Khoa Điềm, Nguyễn Đình Thi là một nhà văn lớn của nền văn học Việt Nam hiện đại. “Trên nhiều lĩnh vực văn học - nghệ thuật Nguyễn Đình Thi đã có những đóng góp nổi bật của một người nghệ sĩ sáng tạo, đem lại sự cổ vũ lớn cho đội ngũ văn nghệ Việt Nam.
Ít có người nghệ sĩ mà mỗi sáng tác, nghiên cứu, phê bình lại được sự chờ đợi, chào đón, đánh giá cao trong công chúng Việt Nam như ở đồng chí. Văn nghệ Việt Nam mãi mãi biết ơn nhà văn Nguyễn Đình Thi”, - tác giả của trường ca "Mặt đường khát vọng" bày tỏ.

×