LTS: Nhà báo, nhà văn lão thành Nguyễn Uyển được giới văn sĩ và các nhà báo kỳ cựu đánh giá là một trong những "cây bút" dũng cảm hiếm hoi còn lại từ thời các nhà báo từng mạnh mẽ "xông pha thực địa", dũng cảm khai thác, phản ánh những vấn đề nhức nhối ở lĩnh vực tam nông (nông dân, nông nghiệp, nông thôn) thời kỳ đầu Đổi mới.

Theo nhà văn Nguyễn Văn Toại, nông thôn với Nguyễn Uyển là một “đặc khu” mà không phải người viết nào cũng có được, thậm chí muốn gây dựng riêng cho mình là điều không dễ: “Nhắc đến những cây bút viết về nông thôn không thể bỏ qua cái tên Nguyễn Uyển - nhà văn, nhà báo, tác giả của những tập truyện ngắn: Mùa cày; Đất lọc hạt; Làng có chuyện; Cuối đất - Đỉnh trời, Dòng chảy đất đai… Rất khó phân định được rạch ròi đâu là nhà báo Nguyễn Uyển làm văn và chỗ nào là nhà văn Nguyễn Uyển viết báo”.

Đồng quan điểm, nhà báo, nhà văn Bùi Hoàng Tám trong bài Làng - Chẳng bao giờ hết chuyện (Nhà báo và Công luận, 1999) nhận định, tác giả “Làng có chuyện” là “người đi chông chênh giữa hai thể loại báo chí và văn chương".

"Nếu cho rằng những trang viết của anh (Nguyễn Uyển – PV) là báo thì không hẳn vì nó giàu chất văn chương, còn gọi nó là văn thì càng không đúng. Chính điều đó đã tạo nên một giọng riêng của Nguyễn Uyển - người viết báo có văn.

Vậy làng có chuyện gì vậy? Nó cũng là chuyện của muôn làng, muôn xóm trên đất nước này những năm cuối cùng của thế kỷ, ở một đất nước đang đổi mới từng ngày. Là cuộc đấu tranh giữa cái tốt và cái xấu, giữa cái mới và cái cũ, giữa cái tích cực với cái tiêu cực, giữa cái thiện và cái ác. Cái làng Quân Khê cũng vậy. Cái Bến Thần như một thế lực siêu nhiên đe dọa dân làng. Đắp cái đập ấy ngăn nước lại để làm thủy lợi và thủy điện, để điều hòa không khí, để thuận tiện giao thông... Lý lẽ đơn giản và hiệu quả ấy đã vấp phải sự chống đối của những kẻ vụ lợi, những kẻ vì lợi ích cỏn con của mình, vấp phải một lề thói, một nếp nghĩ, cả sự ghen ghét, kèn cựa của chính những người trong làng...

Nguyễn Uyển với tư cách là một nhà báo, một người con của làng, đã phơi bày nó bằng sự trung thực và hơn cả là bằng tình yêu làng mình”, nhà báo Bùi Hoàng Tám nhấn mạnh.

Còn nhà phê bình văn học Nguyễn Văn Lưu tâm đắc với tập bút ký "Làng có chuyện" vì giàu chất văn và sự nhân văn của nhà báo, nhà văn Nguyễn Uyển. "Chất văn không phải cố công mà có được. Đó là niềm cảm xúc, là tình yêu, là nỗi lo âu đau đáu tận đáy lòng người viết về thiên nhiên và cuộc sống quanh mình”, ông Lưu từng chia sẻ.

Trong những ngày cuối tháng 6, PV Dân Việt đã đến căn nhà nhỏ của nhà văn, nhà báo lão thành Nguyễn Uyển nằm sâu trong ngõ Hòa Bình 7 (phường Minh Khai, quận Hai Bà Trưng, Hà Nội).

Pha ấm trà xanh đón “hậu bối” nơi căn nhà đã nhuốm màu thời gian, nhà báo lão thành Nguyễn Uyển tự nhận là "một trong những nhà báo nghèo" khi tầng 2 căn nhà được xây bằng tiền ông bán sách. Điều ông tự hào là trong gia đình có đến hơn 10 thành viên (con trai, con gái, con dâu, con rể, các cháu...) đều theo con đường viết lách.

Ở tuổi 85, nhà báo, nhà văn Nguyễn Uyển dù không nhớ chính xác mình đã “trình làng” bao nhiêu cuốn sách, nhưng ông khẳng định “Làng có chuyện” là một trong những tác phẩm nổi bật nhất trong sự nghiệp cầm bút của ông viết về lĩnh vực tam nông những năm đầu thời kỳ Đổi mới.

“Làng có chuyện” được tôi viết khi vẫn đang là Tổng Biên tập Báo Vĩnh Phú. Đây là câu chuyện có thật tại làng tôi – Quân Khê với hơn 1.000 dân và 300 lao động đi vào làm ăn tập thể thời điểm ấy. Trong làng tôi có những người nông dân, cán bộ như ông Tuấn, ông Hiếu đã luôn xông xáo đi đầu. Họ từng phải đánh vật, gánh chịu bao gian khổ, khó khăn để làm việc "động trời" chốn làng quê lúc ấy - đắp đập qua vực Thần", nhà báo Nguyễn Uyển chia sẻ.

Ngoài những câu chuyện xoay quanh tác phẩm "để đời" - "Làng có chuyện", đôi mắt nhà báo Nguyễn Uyển ánh lên niềm vui và tự hào đan xen, giọng ông trầm vang hơn khi kể lại cho PV Dân Việt nghe rành mạch về những năm tháng thời “khoán chui”, “khoán hộ”, những kỷ niệm về Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh trong dịp về Vĩnh Phú, hay chuyện ông Kim Ngọc - nguyên Bí thư Tỉnh ủy Vĩnh Phúc, người được gọi là “cha đẻ của khoán hộ” cách đây mấy thập kỷ đã qua…

“Tôi từng trải từ thời “khoán chui”, có cơ hội được đi cùng đồng chí Kim Ngọc - người vô cùng sâu sát, thương dân. Những năm tháng đó, tôi có nhiều bài viết và xã luận trên báo ca ngợi nông dân ở các huyện Vĩnh Tường, Yên Lạc, Bình Xuyên... Thậm chí, tôi từng bị chính anh trai vợ - ông Nguyễn Văn Ngạn, Phó Trưởng ban Nông nghiệp Trung ương khi nghiên cứu về lối “khoán hộ”, tới nhà nói như "tra khảo": “Chú (Nguyễn Uyển - PV) là nhà báo mà viết lách như vậy? Chống lại quan điểm của Đảng, ruộng đất, tư liệu sản xuất là của Nhà nước, của tập thể..."

Sau khi nghe tôi lý giải về việc làm theo lãnh đạo chỉ đạo của Tỉnh ủy, ông Ngạn có nói: "Tất cả là Kim Ngọc, vì Kim Ngọc". Sau đó, “khoán hộ” phải tạm dừng, nhưng nông dân đây đó vẫn làm chui vì năng suất cao hơn, có nhiều thóc cho tiền phương, lương thực của gia đình đầy đặn hơn".

Nhà báo Nguyễn Uyển cho biết, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh từng về thăm Nông trường Tam Đảo (Vĩnh Phú). Thời điểm đó, tác giả "Làng có chuyện" là Tổng Biên tập Báo Vĩnh Phú và ông có dịp phỏng vấn Tổng Bí thư xoay quanh đề tài về "Những việc cần làm ngay".

"Tôi thấy đồng chí, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh sống rất gần gũi, giản dị. Sau khi trò chuyện với bà con nông dân, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh có nói về công lao lớn của đồng chí Kim Ngọc và cho rằng cần phải dựng tượng để tỏ lòng biết ơn những người như đồng chí Kim Ngọc. Bởi vì nhờ có "khoán chui" mà người nông dân mở mày mở mặt”, nhà báo Nguyễn Uyển kể lại với PV Dân Việt.

Với hơn sáu thập kỷ gắn bó với nghiệp viết, tác giả "Làng có chuyện" khiêm tốn bày tỏ, ông không dám truyền lại kinh nghiệm cho những nhà báo trẻ vì "mỗi thời mỗi khác". Tuy nhiên, ông muốn nhắn nhủ một điều cốt lõi rằng: “Sống với nghề báo dứt khoát phải đam mê”, vì “báo chí là nghề nghiệt ngã”.

Những bài báo kinh điển viết về đề tài tam nông trong 40 năm Đổi mới được đăng trên Báo Dân Việt tôi đều thấy đều ý nghĩa. Đọc lại những tác phẩm này giúp chúng ta có dịp nhìn lại chặng đường đã qua, tạo động lực cho những người làm báo thêm tự hào trong hành trình phía trước.Từ sự Đổi mới đất nước cách đây 40 năm, đến nay với quyết tâm sáp nhập 34 tỉnh thành, tôi cho đó là cuộc cách mạng thực sự đưa đất nước vươn mình, đổi mới để gặt hái những thành công mới. Tôi nghĩ những người làm báo hãy coi đây là nhân tố mới, hết lòng, hết sức phụng sự Tổ quốc, phục vụ nhân.Và dù nền báo chí trong tương lai phát triển thế nào đi chăng nữa, chúng ta đừng quên nhìn lại thời gian khó!

Báo Dân Việt xin đăng lại toàn văn tác phẩm “Làng có chuyện” của nhà báo, nhà văn Nguyễn Uyển từng được đăng trên Báo Văn Nghệ. Tác phẩm được in trong tập bút ký "Làng có chuyện" NXB Văn học, 1997.

Làng có chuyện

Vừa xuống bến xe, tình cờ tôi gặp Tầm, bạn cũ, người cùng xóm. Bây giờ Tầm đã lên “tướng” một ông trung lão. Dáng Tầm cao khênh, khật khưỡng, đôi bàn tay to bè, chai sần siết chặt lấy tay tôi. Tôi hỏi Tầm về chuyện khai quật ngôi mộ cổ ở bến Thần. Tầm cười hích lên:

- Hứ, hứ… Không phải mộ mà là giếng, giếng cổ!

- Trong giếng có gì không? Tôi hỏi tiếp.

- Có có, có nhiều lắm chứ. Rồi với giọng tỉnh bơ, Tầm noi theo nhịp đếm dằn rõ: một con lợn này, hai con chó này, năm chai rượu này, một rổ cá nữa này!... Vừa lúc ấy một người cũng ở trên xe mới xuống (có lẽ là cán bộ ở dưới huyện lên) bước lại hỏi chúng tôi:

- Đường vào nhà chủ nhiệm Tuấn xã Quân Khê đi lối nào các anh nhỉ? Tôi định vẽ chỉ thật cặn kẽ thì Tầm đã nhanh nhảu đáp:

- Lối ấy, nhà như cái đình, ngói đỏ. Một mình một đồi. Nhưng vào giờ này thì có trời mà nhìn thấy chủ nhiệm ở nhà.

- Thế thì ở nơi nào ạ? Người cán bộ trẻ nhanh nhảu hỏi?

- Dễ thấy nhất là ở nơi nào có mùi thịt nướng!...

Lại còn như thế! Cái kiểu nói xếch cược châm chọc này với chủ nhiệm tôi đã từng gặp ở hợp tác xã Đồng Tĩnh thuộc huyện Tam Đảo tận phía cuối tỉnh, bây giờ lại nghe thấy ngay cổng làng tôi nơi thượng tỉnh này. Anh cán bộ huyện bỏ đi ngay không một lời cảm ơn, đôi mắt nguýt dài lạnh lùng khinh rẻ. Còn tôi, tôi cũng miễn cưỡng bắt tay Tầm, mỗi người một ngả. Nhưng những lời bông phèng của Tầm cứ quanh quất bên tôi như cố ý đòi tôi phải phân xử.

Tôi về. Ông cụ thân sinh ra tôi rôm chuyện hẳn lên. Mọi ngày cụ thường hỏi về chuyện công tác, chuyện sức khỏe của vợ con tôi trước đã, đằng này cụ lại hỏi:

- Mày biết gì về chuyện mới ở làng mình chưa? Chuyện cái giếng cổ ấy mà. Tôi đáp có ý để vui với cụ:

- Con biết ngay chứ lị. Ở trên này mở nắp “giếng thần" thì dưới Việt Trì người ta đã được biết trong giếng có một con lợn này. Hai con chó này. Năm chai rượu này. Một rổ cá ngon này (tôi dập nguyên si cách nói của Tầm). Ông cụ chăm chắm nhìn vào mặt tôi vẻ nghi ngờ, bực dọc, nhưng rồi cụ cũng phải bật cười:

- Bố bậy. Chúng mày chỉ bố bậy! Giọng cụ nhỏ dần thủng thỉnh như nói chỉ để một mình cụ nghe: cái làng này bây giờ quá quắt thật! Đoạn cụ lại nhìn tôi, giọng rành rọt: - Thế mày bảo người của tỉnh, của Trung ương, của huyện về đây người ta làm việc khai quật, phải huy động mấy chục lao động đào bới hàng tuần, người ta không ăn thì nhịn à. Xã có khách, ông Tuấn, ông Hòe, ông Hiếu không cắt cử nhau ngồi tiếp người ta lấy một bữa thì bỏ mặc à? Mà tệ thật, ăn một thì người ta nói mười. Cái làm ra thì người ta không nói, lại cứ hay ngược chiều. Lạ thật! Tôi chen vào:

- Cụ mà đã “duyệt” thì xong tuốt chứ còn gì nữa!

- Chỉ tầm bậy. Nghe thì lắm chuyện, nhưng phải nhìn cho đúng. Không sống với làng thì không biết đâu. Mà sống thiếu trách nhiệm thì đã dễ gì nhìn cho thấu!...

Tính ông cụ tôi nghiêm khắc. Biết chừng tôi không dám vui quá chớn. Từ độ mới lớn, tôi đã nhận ra ở ông cụ tôi một sự nghiêm khắc ngay cả với chính cụ. Suốt 9 năm kháng chiến chống Pháp, cụ xa bặt làng lăn lộn với chiến trường. Hòa bình ít lâu, người ta chuyển cụ về Bộ Tài chính, học chuyên tu đại học rồi làm việc hàng chục năm ở Ban Thanh tra của Bộ. Cái bản tính nghiêm khắc của cụ khiến cho cánh cán bộ trẻ ở đây nhiều khi khó chịu nhưng vẫn phải kiêng nể… Bây giờ cụ về hưu. Mới chân ướt chân ráo về làng, người ta đã chọn cụ là tổ trưởng “cố vấn” chính trị của đảng bộ và là cán bộ thanh tra của xã. Tôi thầm nghĩ, cán bộ xã tôi cũng nhiều phép. Dạo ấy tôi nói với cụ:

- Người làng mình họ cao tay đấy. Già như cụ mà cũng phải nhập cuộc! Cụ thủng thỉnh đáp:

- Tổ chức họ giao việc, mình chối sao đành. Mà mày thì cũng hay lắm chuyện. Chả lẽ tao lại là lá chắn cho những cái sai của họ hay sao. Mà việc của tao thì có chiếm chỗ của ai đâu. Nếu là chỗ quan trọng cần người có năng lực, có sức, có đức, có tài thì người già cả dẫu là có quá khứ vinh quang đến mấy đi nữa mà xin nghỉ, nhường chỗ cho cánh trẻ cũng là cách mạng chứ còn gì nữa. Đằng này việc như thế, người ta cần, mình tham gia cũng là phải chứ!... Thế rồi, cái tính nghiêm khắc của cụ được quán xuyến khá mạnh mẽ trong công việc cố vấn chính trị, trong nhiệm vụ thanh tra thực hiện kế hoạch kinh tế - xã hội; trong việc đề xướng, kiến nghị những biện pháp chống tiêu cực; xét giải quyết các khiếu nại v.v… Điều ấy thì rõ như ban ngày. Ở cái làng nhỏ teo như làng tôi ai mà chẳng biết.

Thời gian đi qua, dần dà qua đi, chứng tích của sự ỉ eo với biết bao là chuyện gần xa, xa gần đầy lắc lên rồi gần như dồn trút lên đầu lên cổ ông cụ nhà tôi tất tật. Chủ nhiệm Tuấn vốn là đứa cháu họ thân gần như cành với cội nhưng cũng lặng lẽ lảng tránh ông cụ nhà với ý nghĩ rằng những lá đơn nặc danh đâm về huyện, về tỉnh, rồi những chuyện không xây dựng bung beng cả lên rất có thể là do ông cụ nhà tôi!...

*

Hồi ấy, nhân dịp Ngòi Lón qua bến Thần đắp bước một được hàn khẩu, xã làm mươi mâm cơm “khánh thành” mời khách huyện, khách các trạm trại, các đơn vị gọi là chút lòng mừng và cũng là dịp để tỏ lời cảm ơn. Cơm cỗ đã bày đặt xong, giờ hẹn khách cuối cùng mỗi lúc một hẹp lại. Người đến sớm đợi người đến chậm nẫu nả cả ruột gan. Chủ nhiệm Tuấn vẫn kiên lòng chờ đợi bí thư huyện ủy, cho tới lúc kim đồng hồ đã chỉ vượt con số 12 giờ ba mươi mà người cần đến vẫn cứ bặt tăm lúc ấy mới chịu vào bữa. Cơm canh nguội ngắt. Tuấn có nhời để khách thông cảm và cùng vui. Còn anh, miệng nhai trã trượi như phải trấu. Rượu “cuốc lủi” thực mà nhấp vào lại cứ đắng ngăn ngắt. Sự vắng mặt của bí thư huyện ủy vào buổi này với Tuấn như linh tính cho anh về một chuyện không lành. Trong bữa ấy, xem vẻ hể hả hơn cả chỉ có Tầm, cũng là người có “vai vế”. Cái ngữ người quá khổ lại cứng đơ khiến cho việc qua lại các ô cửa để chuốc rượu suốt ba dãy bàn kê ngang nhà, làm cho Tầm trở nên vất vả vì cứ phải đi lom khom để tránh những cái va rất dễ biêng đầu. Chuốc rượu khách, Tầm cũng bả lả vui, nhưng người ta vẫn đo thấy ở anh một sự chừng mực. Cái cười hở toáng cả hai hàm răng nhưng xem ra vẫn chẳng hết lòng. Thỉnh thoảng Tầm lại lé mắt nhìn người chủ nhiệm của mình như đoán định đúng nguyên cớ mọi sự diễn ra và nỗi lòng của Tuấn.

Về chiều chủ nhiệm Tuấn có trong tay mình lá thư của bí thư huyện ủy với mấy dòng chữ khô khốc: “Mình không lên được với Quân Khê vào sớm nay như đã hẹn. Sẽ nói rõ lý do. Chúc các đồng chí đạt nhiều thắng lợi mới trong việc đắp đập Ngòi Lón… Về tổ chức thực hiện, mình lưu ý, cũng có chuyện đấy. Đừng xem thường nhé. Mình sẽ nói sau”…

Ký tên

Đọc xong ngần ấy chữ, Tuấn bải hoải đến toàn thân. Tự dưng anh thấy mình như bị biến thành một kẽ không chính đáng. Biết vậy để tự chủ lại mình nhưng lạ lùng sao từ bước đi, cái nhìn đến lời nói tự anh, anh vẫn thấy cái gượng gạo làm sao ấy. Người ta cố ý xúc phạm anh ư? Nhưng ý nghĩ miên man ngập tràn, ào ập đến vô hồi. Anh liên tục cầm điếu cày vê thuốc rít những hơi đẳng thẳng. Hễ bỏ điếu xuống, Tuấn lại thục tay vào túi áo ngực rút lá thư ra đọc như chỉ để nhìn chữ rồi lại vội đút ngay vào túi. Lại vớ lấy điếu, lại rít đẳng thẳng, lại phả khói ra, lại chợt nhớ đến thư, và lại thả đôi mắt nhanh nhẹn nhưng hiền lành xa mờ, lơ đãng…

Làng tôi, người ta dễ nhận thấy cái tâm chất con người của Tuấn: vô tư, bộc trực, sôi nổi, giản dị, giàu lòng kiên định và trung thực, Tuấn mất bố, mất mẹ vào đúng những năm cả đất nước đói khổ. Anh em Tuấn phải dúm dụm nuôi nhau ăn học. Ngày hai bữa sắn lùi, sắn luộc độn với rau rừng Tuấn vẫn đều đặn ra tận phố Hiền theo học trường tư. Suốt bốn mùa chỉ một tấm áo vá che thân Tuấn vẫn sống hồn hậu, vẫn sôi nổi tham gia công tác đội, công tác đoàn. Cái bận tâm và cực nhọc nhất với Tuấn là đường đi lại ở vực Thần qua Ngòi Lón, con đường độc đạo của xã từ xóm Đồng Luận của Tuấn ra xóm Quân, Bình Kiện. Mùa nước dai dẳng ba bốn tháng trời cứ phải dùng bè dùng mảng chèo chống lênh đênh hàng trăm mét. Mùa cạn lại phải tay lần, chân bấm trên cây cầu tre nối nhau lao qua vực Thần thăm thẳm nước xanh ngằn ngặt. Bờ bên, một cây đa thiên niên cố đế tự thuở nào chẳng ai biết, tỏa tán sum xuê, buông thẳng hàng chục cái rễ to như những chiếc cột đình từ các cành la xuống hệt như những thân phụ để thề thách với giông bão, tôn tạo thêm vẻ linh thiêng thần bí của bến Thần. Ban ngày từ nơi tùm lum của tán đa ấy lúc nào cũng quàng quạc tiếng kêu của bầy quạ đói mồi. Đêm đến lại lảnh lót tiếng cú rúc rợn lạnh cả người. Bến Thần, cây đa trở thành nỗi hãi hùng với không ít những người yếu bóng vía của làng tôi. Nhưng với Tuấn, nơi ấy là thân thuộc nhưng cũng là nỗi trăn trở dẳng dai theo suốt với cuộc đời của anh.

Ngày còn trẻ cũng như khi đứng tuổi lúc nào người ta cũng thấy Tuấn tận tụy học hỏi, say mê với sáng kiến, với cải tiến kỹ thuật. Đức tính độc đáo ấy khiến cho nhiều người nghĩ rằng Tuấn sẽ ra đi, sẽ làm việc ở nơi này nơi nọ. Nhưng không ngờ, khi tổ chức bố trí anh về huyện công tác thì anh xin ở lại. Tỉnh cử anh đi học Trường đại học Kinh tài ở Hà Nội nhưng rồi anh vẫn một mực trở về với đất Quân Khê. Người ta nhạo anh vì bị vợ níu cổ, Tuấn chỉ mỉm cười. Chả là vợ anh, cô Vinh ấy mà trẻ gái, xinh xẻo, có đôi mắt tròn lúc nào cũng lay láy đen, người Hà Nội giọng nói cứ mềm ro. Có vợ, Tuấn mới có nhà. Nhà Tuấn trên một quả gò giống hệt như chiếc rổ thưa úp ngược trồng độc một giống sở xen vầu. Cái gò ấy đã qua tay bao cỡ chủ nhưng đều không ăn ra làm nên người ta mới lại sang tay cho Tuấn. Tuấn đào đất đóng gạch, tự nung lấy cả ngói mũi, rồi tự tay dựng nên nhà. Nhưng gạch Tuấn làm cũng chỉ đủ để xây mặt trước của ba gian nhà, phía sau thì đan nan, đắp vắt bằng đất. Từ đấy Tuấn được tiếng là có nhà, “nhà ngói như cái đinh”. Có nhà, Tuấn phó mặc tất cả mọi việc cho vợ và bà mẹ vợ…

Mấy chục năm nay làng Quân Khê, cái xã miền núi nằm lụn dưới chân núi Quân, núi Giác của huyện Sông Thao này, với 1.000 dân và 300 lao động đi vào làm ăn tập thể là bấy nhiêu năm Tuấn có chân trong ban lãnh đạo của HTX đánh vật với gian khổ, khó khăn, nuôi vỗ những tin yêu, những niềm vui, là bấy nhiêu năm Tuấn gánh chịu những thất bại, những thử thách để rồi lại vượt lớn lên; là bấy nhiêu năm anh trở trăn cùng với những đồng chí của mình nghĩ đến việc bắc cầu kiên cố qua vực Thần, rồi sau đấy là phác thảo, là kế hoạch, là thiết kế đắp đập Ngòi Lón qua vực Thần…

Tôi nhớ dạo ấy đang là mùa xuân cách đây vừa đúng 6 năm. Lần đầu tiên làng tôi có máy cày về. Người lái máy là Chính, chú công nhân trẻ măng phải đánh vật với chiếc máy bánh xích trên đường đất gập ghềnh dài bốn chục cây số tận trạm huyện về đây. Cả làng túa ra xem máy, rồi cũng từ đấy cả làng cùng máy của Chính lái suốt ngày, suốt đêm đào, ủi, san gạt gánh chuyển để lấp vực Thần….

Sau hai mùa xuân, con đập lao qua bến Thần đi qua những cánh bềnh, cánh bổi nổi lên trước sự kính phục của mọi người. Vậy là bước một được hoàn thành đúng như dự kiến. Những điều Tuấn thuyết trình trong thiết kế, trong quy hoạch đều gần đúng hoặc sẽ phải đúng như trong dự kiến: đại thể đắp đập Ngòi Lón, sẽ mở diện chiêm xuân trên đồng Nang ra hàng chục héc-ta; lưu lượng nước trên đập sẽ chứa tới hàng chục triệu khối là nguồn nuôi thả cá, giữ ẩm cho hàng trăm quả đồi, tạo thế để thâm canh chè, sơn, sắn và nuôi tốt cây rừng, cây nguyên liệu giấy; nước dâng cao lên kênh dẫn để mở thêm vụ xuân tràn chân ruộng mùa ở các cánh đồng bậc thang thuộc Cửa Mỹ, Đông Trì, Chè Vè, Cây Phướn… Rồi sẽ đặt máy phát điện ngự trên bến Thần nữa v.v… và v.v… Duy có điều làng sẽ nảy sinh ra biết bao nhiêu chuyện là không được ghi vào trong thiết kế. Khi những phác thảo về việc đắp con đập được khơi lên người ta bàn tán đủ điều.

Cánh thanh niên ham đổi mới chuyện đời thì say với ý nghĩ của chủ nhiệm như điếu đổ. Những người già cả thì sợ động đến long thần, thổ địa. Những người thận trọng thì chưa dễ nới mở lòng tin. Những kẻ cơ hội thì ra mặt vỗ tay ủng hộ nhưng lại lách lỏi bài bác. Những luồng suy nghĩ như thế đều được dồn tuốt tuột về huyện. Bí thư, chủ tịch rồi nhiều đồng chí vai vế của huyện ủng hộ Tuấn đấy nhưng vẫn chưa hẳn tin nên kín kẽ, lặng thinh để Tuấn “mượn” kinh phí khai hoang vào việc đắp đập.

Đập nổi dần lên. Chuyện làng cũng ồn ã thêm lên. Những chuyện không mới nhưng cũng không đẹp. Người ta kháo rầm lên rằng máy kéo bánh xích sẽ nghiền đến hết lợn hết gà của xã thì mới có đập; rằng trụ sở hợp tác bây giờ đã sắm cả cối xay, cối giã và cả nồi nấu rượu loại tối tân nữa; rằng làng có ông phó ty cứ liên tục bị huy động vào việc bày đặt tiệc tùng; rằng làm ít phá nhiều; rằng lễ lạt, biếu xén hàng tấn gạo, hàng tạ chè, tạ sơn; tất tật lại bay về huyện, về tỉnh. Những lá thư chung, thư riêng lại vào tay ông này, bà nọ. Trong làng thì như vậy, ngoài làng càng nặng hơn. Dân làng Hiền đâm đơn lên huyện kiện về con đập Quân Khê dồn nước làm ngập hàng trăm mẫu ruộng chiêm, nếu huyện không giải quyết thì làng Hiền sẽ không chịu thuế. Làng Động Lâm cũng lại phát lời kiện về con đập Quân Khê gây cạn nước chân chiêm của họ, nếu huyện không can thiệp thì không xong!...

Làng tôi như đi vào gió lốc. Bí thư đảng ủy thì bất chợt trong một cuộc bỏ phiếu bị đánh bật ra khỏi đảng ủy, khiến hàng huyện cũng phải sửng sốt, tiếc rẻ. Anh thợ lái máy kéo nhất mực kiện, đòi đánh máy về huyện vì không chịu nổi sự vu oan giá họa của những kẻ độc miệng độc mồm của làng tôi. Đồng chí sẽ quan nọ mới về hưu thì lao đơn kiện về xích mích trong nội tộc cũng móc xích đến chủ nhiệm, bí thư. Người xóm trong xóm ngoài giành nhau một vại dộc cấy quài cũng vác cả dao, cuốc ra để dọa nhau, rồi tất cả cũng đến chủ nhiệm giải quyết… Những việc đúng ra phải qua chính quyền, đằng này người ta lại cứ lao đến chủ nhiệm, người nắm kinh tế mà khiếu, mà kêu. Đi họp huyện, họp cụm một mình Tuấn phải gân cổ lên mà đấu lý với chủ nhiệm làng ngoài về địa hình, thế đất về hiệu quả địa phương và cục bộ, về cái chung rộng lớn và cái riêng…. Nhưng rồi bất quá Tuấn phải nói cơ nói rỗi với ông huyện cầm trịch ở hội nghị rằng: nếu đúng vì con đập làng tôi mà làng Hiền ngập ruộng thì Quân Khê xin nộp thuế thay… Nếu đúng là Động Lâm bị cạn nước đồng chiêm không cấy được thì Quân Khê xin tát nước cấy trả. Mọi việc như thế bất phân thua được cho đến lúc cái tin đồn hợp nhất 3 làng thành một xã không còn là sự thực nữa thì mọi việc bên ngoài làng cũng tự nó mất dần đi!....

Khi làng tôi có chuyện thì dưới huyện cũng xôn xao những phương án tổ chức này, tổ chức nọ. Người ta bắn tin sẽ đưa Tuấn về huyện, nhưng hỏi ý kiến đảng ủy thì không an tán thưởng. Dự kiến đưa sang bí thư đảng bộ thì dân làng ai nấy đều rẫy nảy lên:

- Không được, không thể được, anh ấy phải là chủ nhiệm chứ lỵ!

- Vậy thế là cái cớ gì cơ chứ? Ông cụ thân sinh ra tôi nói lại điều này với tôi, rồi đặt ra lời phàn nàn ấy và tự phân xử: - Chẳng qua cũng chỉ tại cái tính ích kỷ, sợ ảnh hưởng của nhau, thời xưa đã thế, nhưng thời nay là không được, không thể níu nhau để cùng khổ với nhau. Cụ tôi lại thủng thỉnh bảo với tôi: Đã làm là có chuyện. Không làm thì không có chuyện, nhưng sẽ chẳng là cái gì cả… Nhưng những chuyện không đáng chuyện thì phải chủ động mà dập nó đi. Ví như chuyện ăn uống, tiếp đón hơi một tý cũng gọi đến Phó ty, thật chỉ mua chuyện! Tôi chen vào: Phó ty nào kia ạ. Xã mình có Phó ty nào về hưu đâu nhỉ?

- Nào phải: Phó Ty là gọi ông Ty, thợ may ở Nam Hà lên xây dựng quê mới ở đây ấy mà. Ông ấy có tài làm cơm. Cũng tội cho người ta!... Lại còn như thế (tôi bật lên một cách tức thời như vậy). Cụ tôi vẫn nói tiếp: Thì tao cũng nói rồi: Khách 7 thì nhà 1 thôi. Mà bày làm gì cái trò mừng mọt cơ chứ! Không khéo lại chết tắc như cái đận mừng công ở cái trạm bơm Lộc Nhiên giáp huyện ấy, đốt hàng vạn 1 bữa, nhưng rồi điện đi đời điện, kênh lỗ đằng kênh… Mọi cái là cứ phải nghiên cứu mới được. Cứ bảo thời đế quốc phong kiến chúng nó ăn to; to ở đâu chứ ở làng mình hồi ấy những ngày tuần, bày đặt ngồi chặt quanh mâm thì mỗi đứa cũng chỉ 1 xéc bát chè và 1 đĩa xôi nhỏ, đằng này bây giờ các tướng nhà ta lại kê ghép bàn vào, bày chật cứng mâm những thịt, những cá!

- Thế cụ đã nói với anh ấy chưa? Tôi hỏi.

- Nói, tao cũng thân tình bảo anh ấy nghe ngay. Nhưng dạo này anh ấy khang khác, có ý nghi cho tao tòng đẳng trong việc kiện tụng. Cụ tôi ngừng lại, chép miệng: - Thôi được! Cụ im lặng không nói nữa.

Chuyện của làng cứ rộn lên. Chủ nhiệm Tuấn, chủ tịch Hòe, bí thư Hiếu phải bao lần thân chinh về tỉnh gặp giám đốc này, giám đốc nọ, trưởng phòng này, phó phòng nọ, ông thợ này, thợ kia giúp sức vào con đập, vào việc chuyển chiếc máy phát điện thủy luân từ suối Khỉ Rèm ở Yên Lập về. Mỗi tháng mấy kỳ thằng chú em của tôi phải như lệnh lận đận đến cửa từng người cần gặp ở tận Việt Trà mà nhờ vả công việc cho xã… Mỗi lần đi lại một lần chè, thuốc. Một cân chè, phải chia năm, xẻ mười không thế cũng chẳng đành dù rằng chẳng đâu người ta đòi hỏi… Thế nhưng cũng cứ sinh chuyện, có một thì người ta thổi thành mười, mười lăm!

Nhưng rồi tự nhiên mọi chuyện dịu lặng hẳn xuống. Ấy là lúc bí thư huyện ủy lên với làng tôi nhiều hơn. Và sau nữa người ta lại tự hào kháo với nhau về sự có mặt của Bí thư Tỉnh ủy, của Chủ tịch tỉnh, của các đồng chí Phó bí thư, Phó chủ tịch tỉnh; kể về việc làng tôi được tỉnh cấp kinh phí, cấp vật tư để tôn con đập Ngòi Lón cao hơn, rộng hơn, để xây đặt trạm phát điện do con đập mang lại ngay trên bến Thần này như kể về chiến tích có một không hai của làng… Ấy là lúc làng tôi nhận đúng chân kẻ chảng mảng, cơ hội, thọc gậy bánh xe - kẻ ấy, chẳng phải ai đâu, khốn khổ lại chính là con người cao khênh, dáng đi khật khưỡng ấy. Người ấy là bạn cũ của tôi: Tầm đấy!

*

Hôm nay, hoa bưởi cuối mùa vẫn đang tỏa hương thơm dìu dịu trong các vườn đồi ấm lam màu khói. Các cụ bà làng tôi đang tay nải, hộp trầu dểnh dang đi qua đập, sang tàu xuôi về Phong Châu dự Hội đền Hùng. Bất chợt tôi gặp Tuấn ngay trên đập bến Thần, vào lúc anh đang mải nghe lời dặn với lại của một cụ bà có lẽ là cao tuổi nhất trong đám:

- Anh phải xem lại đi, chạm Long Thần thổ địa rồi. Điện không sáng là phải. Tuấn vồn vã đón nhận những lời răn dạy của bà cụ một cách khép nép rồi quay lại bảo tôi: Máy điện phát, nhưng điện nhập nhòe quá cậu mày ạ! Đang cho sấy lại mô tơ, nhất định máy này, sức nước này sẽ thắp sáng hàng trăm bóng! Tôi hỏi lại anh:

- Những nhời của già làng vừa nãy nghĩa là sao cơ? Tuấn cười, hóm hỉnh:

- Là vì chúng tớ chặn dòng nước của “thần”, lại khai quật cả giếng cổ nên thần không cho điện sáng đấy. Các cụ mê tín mà lị. Biết vậy mình đừng bài báng các cụ là được có phải không. Chú mày biết chuyện giếng cổ này chưa?

- Có! Những lời châm chọc của Tầm về những con vật thấy trong giếng cổ lại thoảng lướt trong óc tôi, nhưng bị dẹp ngay và tôi nói như sách: cái giếng được kết luận là dấu tích văn hóa của thế kỷ 13-14… rồi tôi lược thuật với anh về độ nông, sâu, rộng hẹp, về cấu trúc khác nhau của những viên gạch xây trong lòng giếng, ở tang giếng, sân giếng, về những nét hoa văn hình cánh sen rất độc đáo, rất tự do trên các viên gạch đã được người xưa nung thành sành!... Chủ nhiệm Tuấn chét chặt lấy cổ tay tôi xoay xoay:

- Sống xa làng hàng trăm cây số mà sao chú mày biết tường tận thế nhỉ?

- Giếng của làng, của nhà Phật - nhà Chùa mà lị!

- Đúng đấy, đúng như thế đấy! Tuấn tròn mắt nhìn tôi. Còn tôi cứ thong thả nói như chuyện ấy mình được chứng giám không bằng.

- Đây là chiếc giếng cổ đầu tiên được phát hiện ở tỉnh ta đấy nhé. Nó chứng minh tài năng sáng tạo trong nghệ thuật kiến trúc của người Quân Khê chúng ta từ non một nghìn năm nay cơ đấy! Tôi rút trong cặp chiếc ảnh chụp những viên gạch ở giếng cổ và văn bản kết luận về công trình khai quật giếng ngay nơi chúng tôi đứng này (do phòng bảo tàng tỉnh gửi cho), Tuấn cười ồ lên:

- Gian khổ đấy chú mày ạ. Cả làng phải vật lộn với khó khăn, với bao chuyện vẫn chưa xong với điều ước muốn về con đập này đây. Lắm chuyện lắm, toàn những chuyện không lành!

Những lời lẽ có chừng mực của chủ nhiệm Tuấn khiến tôi chững lại. Đứng trên đập ngay chính giữa tâm của vực Thần thuở trước, tôi thấy mình như bé lại. Con ngòi và cái vực bây giờ chỉ nổi hình hài mờ ảo trong trí tưởng tượng của tôi. Bởi vì từ chính tâm của đập lên tới chân tôi đứng đã là độ cao mười sáu mười bảy mét, chân đập rộng tới bảy tám mươi mét. Cả đập nổi lên sừng sững, oai phong vươn tới tận bóng đa, dài ba bốn trăm mét như tự nói về sức mạnh của làng tôi. Phía trên đập, nước dâng dậy mênh mông, nước len sâu vào các é, các thung, vây bọc lấy những trái đồi tròn trịa như những mâm xôi. Trời nổi gió, ào ập sóng đưa về than đập, như niềm vui vo đến không cùng. Ngần ấy năm ai bảo là dài, vậy mà làng tôi chỉ với ngần ấy dân đã đào đắp những trên trăm ngàn mét khối đất để làm nên con đập bây giờ. Người ta đã làm con toán để trừ đi một phần ba là sức cơ giới, còn lại chia ra, chỉ riêng con đập chính mỗi lao động làng tôi đã góp vào đây những mấy trăm mét khối.

Ngần ấy việc, ngần ấy thời gian, ngần ấy con người, ngần ấy mối mang, với bao cách nghĩ, cách nhìn sao lại không lắm chuyện! Mơ tìm một sự thống nhất tuyệt đối ư - chắc chẳng ai nghĩ thế. Nhưng cứ làm là phải có chuyện ư - Rất có thể sẽ không hẳn đúng. Nhưng ai đó mong nhìn một sự hiền lành, êm ả để thời gian cứ thế hờ hững trôi đi, để lịch sử sẽ là vô vị thì sẽ là dần dại biết bao… Tự dưng tôi nghĩ về bàn tay của những người thợ xây giếng cổ làng tôi ở nơi bến Thần này, hồi ấy có bình lặng hay cũng qua sóng gió mà dấu tích không thể nói được bằng những nét hoa văn.

Giờ đây, đứng cùng tôi, ngay chính giữa con đập chèn trên vực Thần này, chủ nhiệm Tuấn lại cứ ngắm mãi, ngắm mãi về bức ảnh chụp những viên gạch xây thành giếng cổ phô phang những nét hoa văn độc đáo, công trình văn hóa của người xưa. Đôi mắt anh đằm thắm tin yêu như đong đựng bao điều rất mới. Với anh, con người nhỏ nhắn nhưng tầm vóc như chồi vượt hẳn lên vì ý nghĩ, vì công việc, vì sự tập hợp đội ngũ những người làm việc bên anh. Tôi bồn chồn nghĩ về anh. Nghĩ đến mai sau, những nghìn năm sau, vạn năm sau làng tôi sẽ nghìn vạn lần đổi thay, nhưng con đập và trạm phát điện hôm nay sẽ phải là chiến tích ghi dấu ấn một thời oanh liệt của làng tôi, và chắc hẳn những chuyện của làng nảy sinh từ con đập rồi sẽ chẳng ai biết đến. Bởi thế mà tôi yêu, yêu đến nồng nàn cái làng Quân Khê nhỏ bé đã sinh tôi - cái làng mỗi ngày có bao nhiêu điều mới, bao nhiêu chuyện mới để bây giờ tôi dám phô, phô một cách hãnh diện về làng tôi rằng: Làng có chuyện! Và vẫn rất đang lắm chuyện!

Nhà văn, nhà báo Nguyễn Uyển sinh năm 1940 tại Quân Khê, Hạ Hòa, Phú Thọ. Ông từng là Tổng Biên tập Báo Vĩnh Phú, nguyên Hiệu trưởng Trường cấp II xã Cao Đại, nguyên Uỷ viên Ban Thường vụ; Ban chấp hành Hội Nhà báo Việt Nam các khóa IV, V, VII; Trưởng ban Công tác Hội (Hội Nhà báo Việt Nam).
Nhà báo Nguyễn Uyển xuất bản 30 đầu sách, trong đó tiêu biểu: Cuối đất - Đỉnh trời, tập ký, xuất bản năm 2008; Báo chí - Nghề nghiệt ngã, 1998; Xử lý thông tin - Việc của nhà báo, 2001; Báo chí - Mấy thể loại thông dụng, 2004...
Ông được Nhà nước tặng thưởng Huân chương Kháng chiến hạng Ba, Huân chương Lao động hạng Nhất. Ông được tặng “Kỷ niệm chương vì sự nghiệp Tư tưởng Văn hóa”, Huy chương vì sự nghiệp Báo chí Việt Nam…

×