Đây, loài chim bói cá Úc khá lớn tên là Kookaburra, có tiếng kêu to, vang dội, rất giống tiếng người cười. Người ta vì thế thường gọi chúng là “laughing jackass” (tạm dịch “thằng khốn cười” - với ý nghĩa hài hước thú vị, chứ không miệt thị). Ít ai ngờ, chúng là một phần biểu tượng của thiên nhiên hoang dã, hình ảnh của chúng xuất hiện dày đặc trong văn hoá âm nhạc truyền thống ở xứ ở chuột túi. Càng gần gũi hơn, khi loài này hiện diện với tư cách “common bird” (chim thông thường, phổ biến, dễ gặp), tức là đi Úc, có thể thấy chúng ở khắp nơi một cách dễ dàng, dù ở rừng già, rừng ven quốc lộ hay công viên, thậm chí các khu vực đô thị náo nhiệt người xe như mắc cửi.

Suốt thời gian không hề ngắn đi khám phá thiên nhiên Úc. Nếu ai đó hỏi, trở về Việt Nam, ấn tượng nhất, nhung nhớ nhất loài chim nào? Tôi sẽ trả lời: “Hồng tước tiên” (Superb blue wren, tên khác: Dark blue wren, Fairy wren, Mormon wren; tên khoa học: Malurus cyaneus). Riêng ở Úc có tới 9 loài hồng tước tiên, bạn nào cũng sắc màu, tinh tế, xúc cảm, dễ thương và đặc biệt… rất “ăn ảnh”.

Chỉ bé bằng con chim chích, chim vành khuyên ở nước ta, bộ lông của chim hồng tước tiên có sắc màu ngọc lam lấp lánh rất tinh tế. Không rực rỡ trỉa lấy các màu mạnh của thiên nhiên. Chỉ toàn các gam màu trầm lịch lãm, nhưng ánh lam, ánh trắng ấy được đánh giá là dễ gây “nghiện” với bất kỳ người chụp ảnh và mê chim hoang dã nào.

Đến với các vườn hoa hồng cổ danh tiếng, hơn 100 năm tuổi do thực dân Anh mang sang trồng trong quá trình khi “khai hoá thuộc địa Úc”. Thăm các khu vực rừng thông đỏ sừng sững như cột chống trời mang từ Mỹ sang trồng thử ở Úc từ năm 1931. Hoặc rình ở các bờ rào bờ thửa không quá đông đúc ở nhiều miền quê thanh bình của nước Úc. Chúng tôi đều gặp tiếng kêu (hay tiếng hót) lanh lảnh, vút cao. Tiếng sắc và đanh của hồng tước tiên. Rất khó xác định phương hướng. Và nghe mãi, người ta cứ nghĩ đầu mình đang đó bị ong ong và tiếng kêu từ trong não của mình vang mãi ra.

Thế rồi giai điệu tươi vui ấy cứ tấu lên, có khi tiếng kêu không còn ngoài rừng đồi công viên nữa. Nó như một phần của nỗi nhớ về màu ngọc lam mơ màng, màu trắng tinh khôi, với đuôi dài cong vểnh hí tếu, với các túm lông hài hước (như vẽ râu, bôi hề) tưng bừng trên mặt trên đầu bạn hồng tước tiên. Có lúc, tôi chun mỏ giả giọng chim hồng tước tiên trống, chúng lích chích, tò mò, bay sát đến ngắm nghía tôi. Gần tới mức, tưởng như giơ tay ra là chạm phải. Có lúc, đặt chân máy (tripod), tôi cứ nghĩ loài chim nhỏ xíu độc đáo này bậu cả vào ống kính máy ảnh mà ngó nghiêng.

Giữa vườn hồng cổ hơn 100 năm tuổi thơm ngát ở vùng Werribee nổi tiếng (cách Melbourne không xa) bất ngờ nhìn thấy hồng tước tiên trống và mái đùa nhau giữa màu hoa tình yêu đỏ sậm, trắng muốt, trong thảng thốt, cảm kích, ngỡ ngàng, tôi chợt hiểu, loài chim mang tên mang tên Tiên (thần linh, cô tiên, bà tiên, hay một vẻ đẹp gì đó mang tính cổ tích) này hoá ra rất gần gũi. Trước khi bay sang Úc, tôi cứ nghĩ hồng tước tiên kỹ tính, phải duyên trời mới gặp được chàng nàng. Sau này, ít nhiều gắn bó với thiên nhiên Úc, mới càng hiểu, chim hồng tước tiên phân bố rộng, tập tính thân thiện, cũng dễ tính như chim ri chim sẻ ở Việt Nam ta. Nhưng vẻ đẹp, sự độc lạ, quyến rũ của chúng, rõ ràng, không chuyện dễ gặp hay số lượng nhiều nhiều - dễ gặp mà… vơi bớt đi.

Trong nhật ký của tôi, có viết về loài này, dựa trên quan sát tự thân và các tư liệu sưu tầm và phỏng vấn chuyên gia về chim chóc Úc, như sau:

“Loài chim gì mà: con mái có thể có chấp nhận đến 13 lời cầu hôn thậm chí cả lời đề nghị “quan hệ tình dục” của các con trống “lang loàn” trong 30 phút. Cả chim mái lẫn chim trống đều “giăng hoa” như nhau, thậm chí đều theo tần suất trên. Vậy nhưng nàng cũng chẳng từ bỏ ông chồng vốn chung thuỷ qua nhiều mùa lá rụng hẳn hoi đâu. Theo quan sát và ghi nhận của giới nghiên cứu, chúng sống đa nhân cách với sự “(cơ bản) chung thuỷ một vợ một chồng” nhưng vẫn có “tính lang chạ rất cao”.

“Loài chim có bí kíp dạy password - mật khẩu - cho các con từ trong trứng, để sau này hai bên “tạo sân chơi giao tiếp”, bón mồi và chăm sóc cho an toàn (tránh bị hack, bị lừa đảo). Các con của chúng, “cháu” nào quên hoặc không có mật khẩu sẽ bị bỏ đói vĩnh viễn…

“Cụ thể: Loài chim này có khả năng học các giai điệu “từ trong bụng mẹ”, từ lúc còn nằm trong trứng. Trong quá trình ấp, con mẹ sẽ dạy cho con con một giai điệu đặc biệt để làm tín hiệu nhận biết sau này (mật khẩu đó chim bố cũng biết). Có lẽ, lũ chim con phải dỏng tai lên mà nghe qua lớp vỏ trứng kín như bưng ấy. Mục đích là để chim bố mẹ tránh không nuôi nhầm con của kẻ thù - chim cu. Bởi chim cu mái không có khả năng ấp trứng nên thường đẻ nhờ ở tổ các loài chim khác (như chim tu hú đẻ trứng và tổ chim chích mà ở ta hầu như ai cũng biết chuyện). Nhưng sẽ chẳng có vấn đề gì lớn (nuôi con người khác cũng như là cách giúp họ để tạo phúc đức thôi), nếu như chim cu non khi ra đời không nhẫn tâm hất trứng và chim con “chính chủ” (chim Hồng tước tiên) ra khỏi tổ, đập vỡ trứng, giết chết chim hồng tước non… Trong tự nhiên, chim cu non luôn cố gắng bắt chước tiếng hót, hay còn gọi là “hack” hệ thống bảo mật này của chim hồng tước tiên, nhưng thường không thành công.

“Một tờ báo danh tiếng đã công bố (cả báo nước ngoài và báo Việt Nam): các nhà nghiên cứu đã vô tình phát hiện hành vi sử dụng mật khẩu của chim hồng tước tiên khi nghiên cứu tiếng kêu cảnh báo của chúng. Họ thấy những con chim hồng tước tiên mái hót bên cạnh những quả trứng chưa nở - một hiện tượng bất thường. Hót cho ai nghe? Sau đó họ thấy những chim hồng tước tiên non ẩy vỏ trứng chui ra, chúng biết phát ra tiếng kêu đơn âm giống nhau và giống tiếng mà chim mẹ đã dạy. Nhưng tiếng kêu đơn âm của chim non trong một tổ bất kỳ lại không hề giống tiếng kêu đơn âm trong những tổ khác. Điều đó cho thấy mỗi chim mẹ dạy con một mật khẩu riêng ngay từ khi trứng chưa nở.

“Khi các nhà khoa học đảo trứng từ tổ này sang tổ khác, họ thấy chim non phát ra mật khẩu của mẹ mới, chứ không phải mật khẩu do mẹ đẻ của chúng dạy. Đây là bằng chứng cho thấy chim non phải học mật khẩu rất linh hoạt".

“Chim hồng tước tiên trống có bộ lông khá bắt mắt, với màu đen xuất hiện ở dưới cổ, trước ngực, lưng, sau đầu và đuôi. Màu xanh ngọc lam sáng xuất hiện trên đỉnh đầu, hai bên má và phía trên của cổ. Thế nên, các bài báo và lời của chuyên gia về chim hoang dã ở Úc, đều nhận định: hồng tước tiên là loài chim xinh đẹp và được bầu chọn là “được yêu thích nhất ở Úc”.

Phê nhất là nhìn các bạn chim trống màu xanh ngọc lam tuyệt mỹ, các bạn ấy liên tục phồng mang trợn mỏ, hai túm lông màu xanh lam xoè ra vểnh ngược ở khu vực dưới mắt, rất ngộ nghĩnh; trong khi màu mắt và các chòm lông quanh mặt và cổ của bạn ấy thì sậm hơn nhiều. Các mảng màu tôn nhau lên, thật sinh động. Chả biết bạn chim trống ấy làm vậy để gạ gẫm chim mái gì đó hay để doạ dẫm chim trống tình địch? Chắc là cả hai thôi. Dù chả dám chắc nhưng rõ ràng chỉ trong hai khả năng trên thôi, chứ nhỉ!

“Chim hồng tước tiên phân bố chủ yếu ở Đông nam Australia, hoặc kết thành đôi, hoặc quần hôn trong nhóm, trong đó một con trống thủ lĩnh sẽ làm chủ hầu như mọi cơ hội sinh sản (“bao thầu” tất cả các chim mái). Và từ một đến bốn con trống giúp việc khác sẽ kiêng giao phối để làm nhiệm vụ bảo mẫu cho các con non.

Chim lặn mào lớn (Great Crested Grebe, Podiceps Cristatus Australis), nếu so với hồng tước tiên thì chúng có hình dáng oai phong quyền quý và tập tính ngỡ ngàng gây nhiều cảm thán hơn hẳn. Tôi gặp loài chim này ở nhiều sông, hồ, vịnh biển, đầm phá, cả nước ngọt lẫn nước lợ, chúng sống quanh quất trong các vùng nước ở cả nhiều thành phố và các cánh rừng ở Úc (nhưng nếu không hiểu tập tính của chúng, không có “nghề”, đi tìm cũng khó lắm).

Phân loài chim lặn mào lớn ở Úc không di cư, nó độc lạ. Nhưng, ở châu Á, châu Âu, châu Phi cũng có chim lặn mào lớn với ít nhiều khác biệt. Trên toàn thế giới, một ước tính vào năm 2013, có khoảng 920 nghìn tới 1,4 triệu cá thể chim lặn mào lớn còn lại trong tự nhiên. Trong khi nhiều loài chim nước sống lúc cạn lúc ướt rất linh hoạt, thì chim lặn mào lớn lại không bao giờ lên cạn. Chúng làm tổ cũng ở vị trí có thể tiếp cận từ dưới nước được. Vì nơi sinh sống cao nhất của chúng chỉ là trên mặt sông hồ, nên để lũ con không bị dìm xuống nước suốt ngày (lặn dưới nước), thì chim lặn mào lớn có tập tính u con ở trên lưng chứ không ấp dưới bụng như các loài thông thường (gà, vịt, chim khác). Chim trống và chim mái luân phiên ấp nở, chăm giữ con, kiếm mồi nuôi con, rất là “nam nữ bình quyền”.

Lần đầu gặp chim lặn mào lớn, tất cả chúng tôi sững sờ. Trên đỉnh đầu chim có những túm lông như mũ trụ của võ quan, quanh gương mặt cô / chú ta thì có một chòm lông xoè ra như cái loa, như cái tán lọng tròn hướng về phía đối tượng mà chúng quan sát. Lông ở đầu đen, dựng thành mào. Lông quanh mặt màu vàng và dày. Lông dưới cổ tiếp giáp thảm lông vàng kia lại màu đen. Thành ra, khi dựng các mào lên, nhìn chú chim có mặt và mỏ làm trung tâm, vòng tròn ở cổ tản rộng lẫn màu vàng và màu đen (đen ở ngoài rìa) - y như tấm khiến của tráng sỹ đang xoè ra thủ thế. Lúc phom cổ dài như chim điên điển (chim cổ rắn) ngẩng cao, mào dựng, bành bộ “khiên giáp” quanh cổ của “tráng sỹ chim lặn mào lớn” ra nữa: trông thật hùng dũng. Giống như chàng hoàng tử quyền quý đầy uy lực.

Mỗi lần lặn mà hứng chí, hoặc mỗi khi muốn tỏ ra đẹp đẽ, khéo léo, mạnh mẽ trước chim mái, anh chàng còn bành các túm lông đầy hình khối - và mang tính thẩm mỹ, toát lên sự kiêu kì - ở đầu, ở cổ, ở mặt ra nữa. Lúc cô chú vào mùa bắt cặp yêu đương (mà tôi đã gặp, chiêm ngưỡng, chụp ảnh), chúng đan mỏ vào nhau, tựa đầu kề má, ghé hai phom đầu phom cổ dài để đan thành hình trái tim thật quyến rũ.

Các tài liệu đã được công bố về chim lặn mào lớn đã mô tả: đây là loài chim nước “thanh lịch, đáng yêu, với những chiếc lông vũ trang trí diêm dúa trên đầu”. “Vì mê mẩn những cụm lông vũ lạ mắt này của chim lặn mào lớn, mà ở một số quốc gia châu Âu, người ta từng thi nhau bắt bẫy chúng để lấy lông, khiến quần thể chim lặn mào lớn đã hầu như bị xoá sổ”. Dù có thể bay, nhưng chim lặn mào lớn thích lặn để di chuyển, kiếm ăn, hay chạy trốn khỏi thiên địch và các nỗi sợ hãi mơ hồ nào đó. Lý do là vì, ở trên cạn, chim lặn mào lớn rất vụng về, đi lại khó khăn, do chân của chúng đặt quá xa về phía sau cơ thể. Việc chân sau “mọc” xa kỳ lạ như vậy, giúp loài chim này cực kỳ thuận lợi khi trổ tài bơi lặn linh hoạt với tốc độ cao.

Mô tả tập tính của chim lặn mào lớn, không thể bỏ qua bản sắc của màn tán tỉnh trong mùa ghép đôi, sinh sản. Một tài liệu được công bố rộng rãi, viết, xin trích: “Chim lặn mào lớn có màn tán tỉnh công phu. Bắt đầu bằng cách con trống và con mái đối mặt với nhau, cổ ngẩng cao, để lộ phần lông trắng đẹp ở cổ. Tai, mào và đuôi chúng cùng lúc dựng thẳng đứng lên đầy si mê. Cả hai đều lắc đầu từ bên này sang bên kia, xen kẽ giữa nhanh và chậm. Giữa các lần lắc, có hành vi giống như đang chải chuốt, sau đó là lắc nhiều hơn với động tác nhấc cánh”.

Đôi khi, màn tán tỉnh này kết hợp với hành vi lặn và thỉnh thoảng, một con chim ngoi lên, mỏ cắp một cọng cỏ dại duyên dáng ướt sũng từ đáy hồ, trân trọng tặng cho “bạn tâm giao” đang “ngất ngây con gà Tây”. Một hành vi tán tỉnh đáng chú ý khác là hành vi quảng cáo, chỉ được quan sát thấy ở con mái. Nó bao gồm một nốt nhạc lớn, có âm thanh kim loại theo sau là âm thanh giống tiếng gừ nhè nhẹ. Chúng tạo ra âm thanh này bằng cách kéo dài cổ, làm dày phần cổ dưới và làm phẳng phần mào. (…) Sau khi mối liên kết cặp đôi được hình thành, các cặp đôi sẽ cùng nhau tìm kiếm địa điểm làm tổ và tiếp tục thực hiện hành vi tán tỉnh. Hành vi giao phối, chẳng hạn như cưỡi lên nhau, có thể được thực hiện rất lâu trước khi đẻ trứng và do thế, rõ ràng chúng đã “ân ái” mà tìm cách để không dẫn đến thụ tinh. Chỉ khi các tổ chim được lựa chọn và hoàn thiện, thì hành vi tán tỉnh sẽ chấm dứt và việc “giao phối thực sự, dẫn đến thụ tinh” mới diễn ra “ba mặt một nhời”.

Chụp chim lặn mào lớn khó hơn chụp chim trên cạn khá nhiều. Bởi chúng di chuyển rất nhanh trên mặt nước. Và hễ thấy dấu hiệu gì nghi ngờ là chúng “lặn” một hơi, ra tít giữa sông hay giữa hồ, đầm, phá - là chịu chết. Ông kính tele nào vươn tới cho vừa. Đấy là chưa kể, chúng lặn rất nhanh và có khi lặn chục phút chả ngoi lên, hoặc ngoi lên ở tít bờ bên kia của cái khu mênh mông nước trắng bạc. Lúc đó, qua ống kính tê lê, nàng cũng bé như quả táo mà thôi, có chụp lên hình thì cũng chả… lên màu. Mà hình hầu hết nhoè nhoẹt, chụp rồi cũng chỉ để xoá.

Điều nữa là chú chim đẹp sang trọng, kiêu sa như công chúa hoàng tử, lắm lúc kiêu hùng giáp trụ xênh xang như dũng tướng xung trận này… cũng chả to lớn gì lắm. Muốn nhìn chúng trong ảnh thật ngạo nghễ, người chụp phải bò sát mép nước để góc ảnh… hắt từ dưới lên. Lăn lê bò toài vất vả vô cùng.

×