Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, mạng xã hội và truyền thông đa phương tiện đã làm thay đổi sâu sắc phương thức sản xuất và tiếp nhận thông tin, đồng thời đặt ra những yêu cầu ngày càng cao đối với năng lực chuyên môn và đạo đức nghề nghiệp của người làm báo.

Hôm nay, sau 15 năm cầm bút, tôi không viết về một vấn đề cụ thể trong đời sống xã hội hiện nay như thường lệ, mà tôi muốn viết về chính mình, chính chúng tôi trong nhận thức về báo chí trong bối cảnh mới. Một bối cảnh đặt ra nhiều cơ hội nhưng cũng đầy thách thức với những người làm báo, một sự lựa chọn, một con đường cho nghề báo trong thời đại số. Lịch sử báo chí Việt Nam qua một thế kỷ là lịch sử song hành cùng dân tộc trong mọi bước chuyển mình.

Từ tờ báo đầu tiên xuất hiện với việc xuất bản số báo đầu tiên vào ngày 21/6/1925, Báo Thanh Niên-cơ quan ngôn luận của Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí Hội, dưới sự sáng lập của lãnh tụ Nguyễn Ái Quốc đã đặt nền móng khai sinh ra nền báo chí cách mạng Việt Nam. Từ đó, dù dưới chế độ thuộc địa- phong kiến, đến báo chí cách mạng, rồi báo chí thời chiến, thời kỳ đổi mới và hiện nay là báo chí thời đại số – mỗi giai đoạn đều cho thấy báo chí không chỉ là công cụ đưa tin, mà còn là lực lượng xã hội mạnh mẽ, góp phần định hướng tư tưởng, khơi dậy tinh thần yêu nước, xây dựng xã hội ngày càng phát triển.

Trong tâm thức mỗi người, hình ảnh người làm báo gắn liền với vai trò “người đưa tin” – trung lập, khách quan, nhanh chóng, kịp thời. Đưa tin là sứ mệnh cơ bản nhất, là nền tảng của bất kỳ nền báo chí nào. Tuy nhiên, xã hội ngày càng phức tạp, những vấn đề công quyền, đạo đức công vụ, hay bất cập trong chính sách không chỉ cần được “thông báo”, mà còn cần được “soi chiếu”, “phản biện” và “thức tỉnh”.

Vậy trong xã hội hiện đại, nhà báo chỉ đưa tin, hay cần tiến thêm một bước – trở thành người phản biện xã hội? Câu hỏi này không chỉ là sự lựa chọn nghề nghiệp, mà còn là bài toán rộng mở để nhà báo suy ngẫm. Trong thời đại truyền thông số, khi thông tin lan truyền với tốc độ chóng mặt, vai trò của nhà báo đang được đặt dưới nhiều góc nhìn: Có người coi nhà báo là người truyền thông trung lập, có người lại khẳng định nhà báo là người phản biện xã hội, hay thậm chí là người “thắp lửa” cho công lý.

Vậy rốt cuộc, nhà báo là ai trong xã hội hiện đại – người đưa tin thuần túy, hay là người có sứ mệnh phản biện quyền lực, phản ánh tiếng nói của công chúng? Đưa tin là chức năng cơ bản của báo chí, thể hiện qua việc cung cấp thông tin một cách chính xác và khách quan, đó là nghĩa vụ “nói lại đúng sự thật” với công chúng – không thêm, không bớt, không bình luận cảm tính. Theo UNESCO, một nền báo chí có trách nhiệm bắt đầu bằng việc “thông báo sự thật một cách chính xác và nhanh chóng”. Việc đưa tin giúp người dân biết chuyện gì đang diễn ra trong xã hội, đó là nền tảng để công chúng hình thành nhận thức, chính phủ hoạch định chính sách, doanh nghiệp và cộng đồng ra quyết định.

Một bản tin về thực phẩm bẩn sẽ khiến người dân cảnh giác trong tiêu dùng, doanh nghiệp bị giám sát chặt hơn, và chính quyền bắt buộc phải phản ứng, sức mạnh nằm ngay trong việc thông tin được công bố. Như vậy vai trò đưa tin của nhà báo rất quan trọng trong đời sống hàng ngày, giúp người dân không “bị đói” thông tin và “ngộ độc” thông tin. Tuy nhiên ở khịa cạnh khác tôi cho rằng rất quan trọng đó là phản biện xã hội của nhà báo nới riêng và báo chí nói chung.

Phản biện – sứ mệnh của báo chí dân chủ

Trước tiên cần nhận thức rằng phản biện không phải là chống đối, phản biện đúng nghĩa không phải là chỉ trích để phủ định, mà là phân tích có lý lẽ, gợi mở giải pháp, phát hiện vấn đề mà xã hội đang đối diện hoặc đối diện trong tương lai gần. Một nhà báo giỏi không chỉ dừng lại ở việc “phản ánh sự kiện”, mà còn biết đặt vấn đề đúng lúc, kích hoạt thảo luận công cộng, giúp xã hội tự điều chỉnh và tiến bộ.

Ở các nước phát triển, nhà báo đóng vai trò thiết yếu trong kiểm soát quyền lực và thúc đẩy minh bạch. Tại Việt Nam chúng ta, báo chí cũng đã có nhiều đóng góp trong phòng chống tham nhũng, cải cách hành chính, phản biện chính sách, góp phần đưa ra ánh sáng nhiều vụ việc có tính cảnh báo cao, thể hiện tính dân chủ và tự do báo chí.

Đâu là ranh giới?

Nhà báo không thể làm người truyền thông thuần túy mà đánh mất tinh thần phản biện; nhưng cũng không thể nhân danh “phản biện” để đưa tin thiếu kiểm chứng, cảm tính hoặc giật gân. Phản biện mà thiếu kiểm chứng, định kiến, đả kích cá nhân, thì không còn là phản biện xã hội mà là sự lạm dụng quyền lực ngôn từ. Truyền thông mà né tránh sự thật, bỏ qua vấn đề cốt lõi, thì chỉ còn là tiếng vang trống rỗng, hô hào.

Một nhà báo giỏi là người kết hợp nhuần nhuyễn hai vai trò: vừa cung cấp thông tin kịp thời, chính xác, vừa biết cách gợi mở suy ngẫm, kích hoạt nhận thức công dân, và góp phần định hình dư luận theo hướng tích cực, nhân văn.

Phản biện xã hội trong báo chí là hành vi đặt câu hỏi, phân tích và đánh giá các chính sách, hành vi công quyền, và hiện tượng xã hội có ảnh hưởng lớn đến lợi ích cộng đồng. Đó không phải là sự chống đối, mà là sự chất vấn dựa trên lý trí, chứng cứ và thiện chí cải thiện thực trạng tồn tại trong đời sống xã hội. Bởi đưa tin là chưa đủ, người dân không chỉ cần “biết”, mà cần “hiểu”, và “có quyền đánh giá”. Báo chí có trách nhiệm cung cấp không gian phản biện để người dân được sống trong một xã hội có đối thoại, minh bạch và tiến bộ.

Tại các nước phát triển, báo chí phản biện là một thiết chế không thể thiếu để kiểm soát quyền lực. Tờ New York Times từng lật lại cả một chính sách chiến tranh, The Guardian bóc trần vi phạm nhân quyền qua các cuộc điều tra xuyên quốc gia.

Ở Việt Nam, nhiều loạt bài điều tra – từ sai phạm đất đai, tài nguyên khoáng sản đến quản lý dự án BOT – đều mang tính phản biện và đã thúc đẩy sự thay đổi chính sách. Nhưng phản biện không phải là xuyên tạc, không phải là gây nhiễu thông tin hay “đánh bóng tên tuổi bằng scandal”. Phản biện phải thể hiện có đạo đức, có chứng cứ, có giới hạn pháp luật. Nhà báo cần nhận thức rõ ranh giới giữa phản biện và vu khống, giữa phân tích và công kích.

Đưa tin và phản biện – không loại trừ, mà bổ sung cho nhau, nhiều người đặt câu hỏi: nhà báo nên đưa tin hay phản biện? Thật ra, đó không phải là hai con đường đối lập, mà là hai nấc thang bổ sung nhau trong sự phát triển nghề nghiệp. Một bản tin tốt là nền tảng, nhưng một xã hội tốt cần những phân tích sâu hơn, những câu hỏi “vì sao”, “ai chịu trách nhiệm”, và “chúng ta phải làm gì tiếp theo”. Nhà báo không thể mãi là người đi sau các sự kiện, không phải đưa lại thông tin mà mạng xã hội đã từng đưa, mà cần trở thành người soi sáng sự thật, không chỉ bằng tin tức, mà bằng phản biện. Ở cấp độ thể loại, tin tức là báo cáo.

Nhưng xã luận, bình luận, phóng sự điều tra chính là nơi báo chí thể hiện tiếng nói phản biện – thể hiện rõ lập trường, kiến thức, và dũng khí của người làm nghề. Từ sứ mệnh lịch sử đến thực tiễn hiện đại, nhà báo còn là người phản biện xã hội, đấu tranh cho sự thật, công lý và những giá trị tiến bộ của loài người.

Nhà báo – cầu nối giữa thông tin và công lý

Hơn bao giờ hết, nhà báo không nên chỉ là người truyền thông “im lặng”, cũng không nên trở thành người phản biện “mất kiểm soát”. Nhà báo lý tưởng là người dung hòa giữa truyền thông có trách nhiệm và phản biện có lý trí – biết khi nào cần đưa tin, khi nào cần lên tiếng, khi nào cần im lặng để thông tin tự lên tiếng.

Trong một xã hội đang chuyển mình mạnh mẽ, vai trò của nhà báo càng trở nên quan trọng. Họ là người gìn giữ niềm tin công chúng, kiến tạo không gian thảo luận công bằng, và góp phần định hình tương lai qua từng con chữ, hình ảnh và câu chuyện. Không thể phản biện chính sách nếu không hiểu luật, hiểu kinh tế, hiểu xã hội.

Phản biện không dựa trên cảm tính, dù phản biện hay đưa tin, nhà báo cần giữ lòng trung thành với sự thật và lợi ích công chúng. Phản biện là rủi ro nếu không có hành lang pháp lý bảo vệ nhà báo trước các hình thức trù dập, kiện tụng thiếu căn cứ. Phản biện đòi hỏi một không gian báo chí không bị kiểm duyệt tùy tiện, nơi nhà báo được quyền đặt câu hỏi về những điều “ai cũng thấy nhưng không ai dám nói, dám làm”.

Trong một xã hội lành mạnh, nhà báo không thể chỉ là người “chuyển phát nhanh thông tin”, mà cần là người gác cổng thông tin, cảnh tỉnh xã hội, và đôi khi là người cảnh báo sớm những bất ổn. Đưa tin là chức năng kỹ thuật. Nhưng phản biện mới là chức năng chính trị – xã hội sâu sắc, có thể đưa một sự kiện ra ánh sáng, hướng một xã hội tiến về phía trước tốt đẹp hơn.

×