Trên cơ sở thực trạng xuất lộ di tích, hiện trường khai quật và kiến nghị của Viện Khảo cổ học, Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh vừa thống nhất kiến nghị UBND tỉnh Bắc Ninh cho phép thực hiện phương án giữ nguyên trạng tại chỗ di tích thuyền cổ tại hiện trường.

"Đây là giải pháp tối ưu nhất để bảo vệ và phát huy giá trị của di tích" - ông Nguyễn Văn Đáp - Phó Giám đốc Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh đánh giá trong báo cáo kết quả bước đầu và giải pháp nghiên cứu, bảo tồn và phát huy giá trị thuyền cổ.

Theo nhận định của Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh, di tích thuyền cổ này có giá trị độc đáo không chỉ đối với Việt Nam mà còn có ý nghĩa quốc tế, tư liệu di tích là đóng góp đặc biệt quan trọng vào việc nghiên cứu lịch sử văn hoá không gian sông Dâu, rộng hơn là đối với lịch sử văn hoá Việt Nam và thế giới.

Thuyền cổ độc đáo, duy nhất ở Việt Nam

Đầu năm 2025, trong quá trình cải tạo ao để thả cá, ông Nguyễn Văn Chiến (sinh năm 1975) đã phát hiện dấu tích của 2 thuyền cổ tại xứ đồng Cửa Nghè, khu phố Công Hà, phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh, ở độ sâu khoảng 2m so với mặt ruộng xung quanh.

Sau thời gian thực hiện khai quật khẩn cấp, di tích thuyền cổ ở khu phố Công Hà, phường Hà Mãn, thị xã Thuận Thành, tỉnh Bắc Ninh đã xuất lộ toàn bộ dấu tích, qua đó có thể nhận diện toàn bộ quy mô, cấu trúc, vật liệu và kỹ thuật chế tạo của thuyền.

Về quy mô, dấu tích thuyền gồm 2 khối nằm nguyên vẹn, thuộc phạm vi lòng sông Dâu, có hướng vuông góc với dòng chảy của sông (thuyền nằm theo hướng đông-tây, dòng chảy sông Dâu theo hướng bắc-nam) và lệch về phía tây so với dấu tích của sông Dâu còn nhận diện được trên hiện trạng hiện nay.

Hai khối kết cấu này có quy mô tương tự, nằm cách nhau 2,3m (vị trí gần nhất, chính giữa) và được đấu nối với nhau bằng tấm gỗ ở phần đầu nhằm cố định hai khối kết cấu này với nhau, cụ thể: dài từ 16,10m đến 16,25m, rộng từ 1,95m đến 2,20m, khoang lòng sâu nhất là 2,15m.

Về cấu trúc, phần đầu của hai thân thuyền nằm ở phía đông, được đấu nối với nhau bằng tấm ván có dạng hình chữ T, dài 6,45m, khoá chặt vào 2 thân bằng các mộng và chốt gỗ rất kiên cố.

Phần đuôi thuyền nằm về phía tây, tại đây, tấm ván bửng có dấu thủng và thanh gỗ chạy xuyên qua, từ cấu trúc này, các nhà nghiên cứu cho rằng, đây có thể là vị trí lắp bánh lái.

Đáy thuyền có kết cấu độc mộc, tức được chế tác từ một thân cây nguyên, đường kính rộng nhất là 0,95m, như thế có nghĩa, cây gỗ này phải có đường kính trên 1,0m thì mới có thể được dùng để chế tạo đáy thuyền.

Hai thân thuyền có cấu trúc tương tự nhau, được chia thành 6 khoang, trong đó: khoang đầu và đuôi thuyền là dài nhất, từ 3,8m đến 4,0m, các khoang còn lại có kích thước tương tự nhau là 2,1m.

Thân thuyền được nối từ đáy lên đến mép trên của mạn thuyền bằng các tấm ván, tổng thể còn từ 7 đến 8 lớp ván, kích thước rộng từ 22cm đến 34cm, dày trung bình 4,5cm.

Các vách chia khoang có cấu trúc tương tự nhau, là các thanh gỗ được xếp lên tiếp từ đáy lên đến mặt ván mạn, kết nối với nhau bằng các mộng và chốt bằng gỗ. Khoang đầu mà khoang cuối có cấu trúc phức tạp nhất, gồm các thanh đà ngang và dọc nhằm tạo độ vững chãi cho toàn bộ thuyền.

Về kỹ thuật, toàn bộ hai thân thuyền được chế tác cùng kỹ thuật, đó là kỹ thuật đục thân cây độc mộc, ghép các dải ván bằng mộng, sau đó các mộng được chốt lại bằng đinh gỗ.

Kỹ thuật phức tạp nhất thể hiện ở phần đầu và đuôi thuyền, đó là vị trí nối giữa phần đáy độc mộc và ván bửng được khoá chặt với nhau, cố định bằng 4 trụ gỗ có kích thước tương tự nhau 5cm x 5cm. Đây là kỹ thuật lần đầu tiên thấy được trong kỹ thuật đóng tàu thuyền cổ ở Việt Nam và thế giới.

Về vật liệu chế tác, toàn bộ hai thân thuyền đều sử dụng gỗ, hoàn toàn không tìm thấy kim loại. Điều đó cho thấy, việc tuân thủ tuyệt đối về sử dụng vật liệu để chế tác, ngay cả đối với những vị trí phức tạp nhất của thuyền.

Từ quy mô, cấu trúc, kỹ thuật và vật liệu xây dựng cho thấy, đây là loại hình thuyền hai thân, dấu tích phát lộ trên hiện trường chính là hai phần thân còn lại, phần này trong thuật ngữ chuyên ngành gọi là phần chiếm nước, tức là phần kết cấu chìm hoàn toàn dưới nước, có chức năng như là hai phao đỡ toàn bộ kết cấu bên trên.

Kết cấu bên trên đã bị mất hoàn toàn, có thể là do bị tháo dời. Đây có thể là thuyền có chức năng để chở hàng hoá, nhưng cũng có thể là thuyền được dùng để du ngoạn trên sông hoặc sông pha biển.

Thuyền cổ ở Bắc Ninh được đóng hoàn toàn bằng gỗ, hoàn toàn không sử dụng kim loại trong các bộ phận kết cấu và liên kết thuyền, căn cứ trên các nguồn tài liệu về thuyền cổ Việt Nam và trên thế giới, các nhà khoa học đánh giá đây là di tích thuyền có quy mô, cấu trúc và kỹ thuật phức tạp nhất, là duy nhất phát hiện được cho đến nay không chỉ ở Việt Nam mà còn trên bình diện quốc tế.

Đặc biệt, kết cấu liên kết ở phần đầu (mũi) và đuôi thuyền với phần thân thuyền, cụ thể là ở khối liên kết giữa phần độc mộc ở đáy và phần ván bửng nhô lên ở mũi và đuôi chưa hề gặp ở bất cứ đâu trên thế giới.

Thuyền cổ khả năng có niên đại khoảng thời Lý và thời Trần

Các nhà khoa học đều thống nhất, niên đại cụ thể sẽ chờ đợi kết quả phân tích C14, nhưng căn cứ vào kỹ thuật cho thấy, loại hình thuyền này thường có niên đại sớm và có thể được đóng tại Việt Nam, là sự phát triển tiếp nối của kỹ thuật đóng thuyền thời văn hoá Đông Sơn thông qua việc so sánh phần đáy của 2 thân với kết cấu độc mộc (được làm từ một thân cây) và kỹ thuật mộng ghép.

Căn cứ trên các tài liệu thuyền của Trung Quốc và thế giới, có ý kiến cho rằng, thuyền có niên đại trong khoảng từ thế kỷ 11 đến thế kỷ 14 (thời Lý và thời Trần), và không thể muộn hơn thế kỷ 15 và có ảnh hưởng kỹ thuật từ phía Nam lên.

Tư liệu thư tịch cũng đã nhắc đến loại thuyền này, do nhà vua đóng. Sách Việt Sử lược chép “Năm 1106 (thời Lý) … nhà vua cho đóng thuyền Vĩnh Long hai đáy”; Sách Đại Việt Sử ký toàn thư chép “Năm 1124 (thời Lý) … nhà vua cho đóng thuyền Tường Quang, kiểu thuyền hai lòng”.

Đáng chú ý, nguyên bản chữ Hán thì “đáy” và “lòng” cùng một tự dạng - 腹 (Phúc nghĩa là bụng), tức là thuyền hai bụng. Như vậy, dẫu chưa có kết quả phân tích niên đại C14, nhưng có thể khẳng định sự có mặt của loại hình thuyền này trong lịch sử Việt Nam, cụ thể là thời Lý, qua ghi chép của tài liệu sử.

Trên cơ sở thực trạng xuất lộ di tích, hiện trường khai quật và kiến nghị của Viện Khảo cổ học, Sở Văn hoá Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh thống nhất kiến nghị UBND tỉnh Bắc Ninh cho phép thực hiện phương án giữ nguyên trạng tại chỗ di tích thuyền cổ tại hiện trường, đây là giải pháp tối ưu nhất để bảo vệ và phát huy giá trị của di tích.

Đại diện Sở Xây dựng tỉnh Bắc Ninh cho biết, khu vực phát hiện thuyền cổ là phạm vi đất được quy hoạch để xây dựng công viên, vườn hoa. Do vậy, nếu thực hiện giữ nguyên tại chỗ sẽ không ảnh hưởng đến không gian quy hoạch chung của địa phương đã được UBND tỉnh phê duyệt.

Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Bắc Ninh kiến nghị tiếp tục mở rộng nghiên cứu để nhận diện giá trị của di tích trên tổng thể không gian sông Dâu trong lịch sử; Quy hoạch khu vực di tích thành điểm tham quan hấp dẫn, có cơ sở hạ tầng phục vụ du khách (nhà trưng bày nhỏ, lối đi, biển chỉ dẫn, khu vực nghỉ ngơi)...

Cùng với đó, tổ chức Hội thảo khoa học quốc tế với sự tham gia của các chuyên gia đầu ngành về thuyền cổ, lịch sử, văn hóa và các khoa học liên quan nhằm đánh giá giá trị di tích trong không gian rộng hơn, đồng thời tư vấn về giải pháp bảo tồn lâu dài và phát huy giá trị của di tích.

×