Tuy Lộc là một ngôi làng ở ven sông Kiến Giang "nơi cây vườn và dòng nước cùng với các thôn xóm xung quanh hợp thành một vùng biếc thẳm giữa màu xanh mênh mông của cánh đồng hai huyện".

Tiến sỹ nho học vương triều nhà Mạc đến từ đất Quảng Bình

Hai huyện ấy tức là huyện Lệ Thủy và huyện Khang Lộc nổi tiếng trù phú đã từng đi vào tục ngữ, ca dao: "Nhất Đồng Nai, nhì hai huyện". Bản thân làng Tuy Lộc vào thời Dương Văn An đã là một làng quê trù phú giáp giới làng Đại Phúc Lộc (xã Đại Phong ngày nay), một làng "có chợ búa, thuyền ghe buôn bán tụ tập, là một nơi đô hội của Tân Bình", có nghề làm giấy dó, nghề nấu rượu.

Tuy Lộc còn là một làng văn vật, có nhiều người từng đỗ đạt, làm quan, có người đã từng tham gia cuộc khởi nghĩa Lam Sơn của Lê Lợi như Nguyễn Danh Cả, về sau được phong làm Trung lương Đại phu thời Lê Sơ.

Dương Văn An sinh năm 1513 "theo nghề nho học, được thấm nhuần giáo hóa đã lâu" được hun đúc bồi dưỡng nhờ bởi "sự đổi dời phong tục, tác thành nhân tài" của quê hương cho nên vào năm 34 tuổi (1547) đời vua Mạc Phúc Nguyên ông thi đỗ đồng tiến sỹ khoa Đinh Mùi(2).

Sau khi thi đậu ông được triều đình nhà Mạc bổ làm quan. Năm 1555 ông giữ chức Lại khoa đô cấp sử, tước Sùng nham bá, về sau được thăng lên tả thị lang bộ Lại rồi dần dần tăng lên chức thượng thư bộ Lại, tước Sùng nham hầu.

Phác họa chân dung Tiến sỹ nho học vương triều nhà Mạc, tác giả cuốn sách về địa lý nổi tiếng "Ô châu cận lục"-Tiến sỹ Dương Văn An, sinh ra ở làng làng Tuy Lộc, huyện Lệ Thủy, phủ Tân Bình, lộ Thuận Hóa, ngày nay là xã Lộc Thủy, huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình. Ảnh: TL.

Sau khi Tiến sỹ Dương Văn An mất (chưa rõ năm nào) được truy tặng tước Tuấn quân công. Trong thời gian làm quan với Mạc, ông có nhà ở xã Phù Diễm, huyện Từ Liêm (nay thuộc Hà Nội).

Vào năm 40 tuổi (1553) ông về chịu tang và nghỉ ở quê nhà ba năm, thời gian rảnh rỗi ấy đã được dùng vào việc "đọc khắp các loại sách". Lúc bấy giờ có hai người nho sinh cùng làng đã khởi thảo hai tập địa phương chí về hai phủ Tân Bình (Quảng Bình cũ) và Triệu Phong (Quảng Trị cũ) đưa ông xem.

Là một người có lòng tha thiết yêu quê hương, ông có nhận xét về hai tập sách ấy "Về hình trạng các sông núi, tên gọi các sản vật, phong tục lề thói thế nào, nhân vật hay dở ra sao đều thấy rõ như trên bàn tay".

Và tuy "lấy làm mừng được xem hai tập ấy" nhưng ông vẫn chưa hài lòng và có ý định biên soạn một cuốn địa phương chí đầy đủ hơn về lộ Thuận Hóa. Cuốn địa chí ấy chính là sách "Ô Châu cận lục".

Qua Ô châu cận lục, Dương Văn An đã dày công thực hiện một công trình học thuật nghiêm túc về vùng đất Thuận Hóa giữa thế kỷ XVI.

Công trình địa phương chí này gồm sáu quyển. Quyển một giới thiệu mô tả núi sông xứ Thuận Hóa: núi lớn, sông to, hang động, rừng rú và cửa biển. Quyển thứ hai nói về sản vật xứ Thuận Hóa: thổ sản, lâm sản, hải sản, hoa trái chim muông, cầm thú.

Quyển thứ ba cung cấp danh mục các phủ huyện, châu, xã xứ Thuận hóa, và bàn về phong hóa xứ Thuận Hóa. Đây là quyển quan trọng nhất, hấp dẫn nhất của tác phẩm.

Quyển thứ tư nói về thành thị xứ Thuận Hóa, liệt kê, mô tả thành, chợ, trạm, bến bờ. Quyển thứ 5 giới thiệu, mô tả các thắng cảnh, chùa tháp, đền miếu xứ Thuận Hóa.

Quyển thứ 6 bàn về chế độ quan chức xứ Thuận Hóa và ghi chép tiểu sử của 102 nhân vật quê ở Thuận hóa từ đầu thế kỷ XV đến giữa thế kỷ XVI: những người đỗ đạt cao, quan văn, quan võ, những người trung nghĩa, tiết hạnh.

Sáp nhập tỉnh Quảng Bình với tỉnh Quảng Trị, dân 2 tỉnh tự hào về một tiến sỹ tài hoa

Dương Văn An viết Ô Châu cận lục không chỉ như một nho sĩ quan sát, mà còn như một người con của đất mẹ. Ông ghi lại hình thế của Hoành Sơn – dãy núi chắn ngang dòng lịch sử, như tấm khiên vững chãi bảo vệ bờ cõi. Lỗi Lôi, An Mã, Thần Đinh – từng ngọn núi, từng dòng sông trong sách không chỉ là địa danh, mà là chứng nhân cho bao cuộc hưng suy.

Ô châu cận lục là một trong những cuốn địa chí sớm nhất của Việt Nam viết về vùng đất từ Quảng Bình đến Bắc Quảng Nam ở thế kỷ XVI.

Trong Bài tựa sách Ô châu cận lục, Dương Văn An cho biết hoàn cảnh ra đời của tác phẩm: “Đến năm Quý Sửu (1553) về nhà cư tang, nhân đọc khắp tác phẩm, đương thời có hai nho sĩ cùng quê đã chia nhau chép hai tập sách về hai phủ Tân Bình, Triệu Phong... khảo thêm tín sử, tham bác lời khẩu truyền, chỗ rườm rã thì bỏ bớt, chỗ sơ lược thì bổ sung, gọi tên là Ô châu cận lục, cũng là chỉ muốn để tham khảo cho mình vậy...”.

Miếu thờ danh nhân Dương Văn An, tiến sỹ Nho học vương triều nhà Mạc ở thôn Tuy Lộc, xã Lộc Thủy (huyện Lệ Thủy, tỉnh Quảng Bình). Cuốn sách địa chí nổi tiếng "Ô châu cận lục" của ông thể hiện địa danh, phong cảnh, phong tục, con người từ tỉnh Quảng Bình cho tới tỉnh Quảng Nam ngày nay. Ảnh: Thanh Hoa.

Sách Ô châu cận lục là để tham khảo cho mình nhưng đúng như Dương văn An viết: “Người giở sách đọc xem có thể gợi lên nhiều nếp nghĩ, tiếp xúc nhiều loại mà trưởng thành hơn. Thấy vẻ đẹp của núi sông mới biết rằng địa linh nhân kiệt, xem sản vật tốt tươi, mới rõ vật tốt hay người hay...”

Chính vì thế, sách Ô châu cận lục được nhà bác học Lê Quý Đôn tham khảo biên soạn sách Phủ Biên tạp lục năm 1776.

Sau đó, tư liệu được sử dụng nhiều trong Lịch triều hiến chương loại chí của Phan Huy Chú, Đại Nam nhất thống chí, Đại Nam dư địa chí ước biên và các sách lịch sử, địa lý khác của Quốc sử quán triều Nguyễn.

Ngày nay, Ô châu cận lục được dùng nhiều trong các công trình khảo cứu, biên soạn địa lý, lịch sử, văn hóa ở những địa phương mà sách đã đề cập đến.

Tỉnh mới tên Quảng Trị sau khi sáp nhập, hợp nhất 2 tỉnh Quảng Bình, Quảng Trị là vùng đất được thể hiện sinh động trong sách Ô châu cận lục của Tiến sỹ Dương Văn An vương triều nhà Mạc.

Người dân 2 tỉnh Quảng Bình và Quảng Trị luôn tự hào bởi đây là vùng đất sinh ra vị tiến sỹ tài hoa như Dương Văn An.

×