PGS.TS Trần Thành Nam - Phó Hiệu trưởng Trường Đại học Giáo dục, Đại học Quốc gia Hà Nội trò chuyện về vấn đề này.

Thưa ông, vấn đề lựa chọn nghề nghiệp tương lai cho con mình luôn là mối quan tâm hàng đầu của phụ huynh. Là người hướng dẫn, chia sẻ cùng con nhưng chính phụ huynh cũng nặng sự cảm tính, yêu thích cá nhân hơn là thực sự hiểu về con để giúp đỡ con?

- Đúng vậy, mặc dầu phụ huynh hiện đại ngày nay đã quan tâm đến tương lai nghề nghiệp của con mình nhưng nhiều phụ huynh vẫn có nhận thức sai lầm rằng hướng nghiệp là việc đơn giản, chỉ cần quan tâm thực hiện khi con lên lớp 12. Họ coi hướng nghiệp chỉ là chọn một công việc về sau ra có việc làm để mà kiếm sống và đảm bảo là con sẽ có một môi trường ổn định lâu dài để làm.

Chính vì vậy, quá trình đồng hành cùng con lựa chọn nghề nghiệp với nhiều gia đình là một quá trình đầy cảm tính cá nhân, quá trình cha mẹ định hướng bị chi phối bởi kỳ vọng xã hội và áp lực gia đình chứ không phải thiên hướng nghề nghiệp hay phẩm chất của con.

Một số những sai lầm cha mẹ hay mắc phải khi định hướng nghề nghiệp của con:

Thứ nhất là thiếu tôn trọng mong muốn và năng lực thực sự của con. Biểu hiện qua việc ép con chọn ngành “ổn định”, “truyền thống”, “có danh tiếng” dù con không thích hoặc không phù hợp. Và hệ quả là con chọn học ngành không phù hợp, con trở nên chán nản, bỏ học, trầm cảm, mất phương hướng. Mối quan hệ cha mẹ - con cái trở nên căng thẳng, con mất niềm tin vào bản thân, trách cứ cha mẹ.

Thứ hai là áp đặt theo tư duy kiểu: “Con còn nhỏ, chưa biết gì về ý kiến”. Tình trạng này xuất hiện ở những gia đình không cho con thử nghiệm, trải nghiệm nghề; mọi quyết định lớn đều do phụ huynh cân nhắc và “định sẵn”. Hệ quả là làm suy yếu năng lực tự ra quyết định và tinh thần chủ động của con trong hội nhập vào thế giới nghề nghiệp. Đứa trẻ dễ rơi vào trạng thái mất động lực, sống thay ước mơ của cha mẹ, không có mục tiêu và nỗ lực trong học tập thật sự.

Nhiều gia đình cũng đang phó mặc hoàn toàn vấn đề hướng nghiệp cho nhà trường. Cho rằng “lớn rồi tự lo”, và chỉ quan tâm khi đã quá muộn, vào cuối lớp 12, khi thấy con thực sự hoang mang. Hệ quả là con thiếu người đồng hành định hướng dẫn đến chọn sai ngành nghề, vì chọn theo bạn bè.

Một số gia đình khác thì coi trọng “hình thức nghề” hơn “giá trị nghề”. Họ chỉ muốn con học đại học, làm những nghề danh giá như bác sỹ, nhà quản lý, kiến trúc sư, kế toán mà xem nhẹ những ngành nghề liên quan đến dịch vụ hay nghệ thuật. Điều này đã hình thành nên trong nhận thức của đứa trẻ những định kiến nghề nghiệp, làm tổn thương lòng tự trọng của con nếu con yêu thích nghề không “hào nhoáng”. Qua đó cũng cản trở con tìm hiểu và phát triển trong những lĩnh vực con có năng khiếu và đam mê.

Và lời khuyên cho phụ huynh là cần lắng nghe thực sự mong muốn của con. Cùng con khám phá điểm mạnh, điểm yếu, sử dụng trắc nghiệm hướng nghiệp chuẩn như Holland, MBTI.... Đồng hành như một “cố vấn định hướng”, không phải “chủ đầu tư áp đặt”. Cha mẹ cũng hãy tạo điều kiện để con được thử - sai - học hỏi từ đa dạng trải nghiệm nghề nghiệp. Tạo điều kiện cho con tham gia nhiều hoạt động ngoại khóa, câu lạc bộ, dự án xã hội để phát triển kỹ năng nghề sớm. Hãy bắt đầu trò chuyện thường xuyên với con về nghề nghiệp, đưa con đi trải nghiệm các nơi làm việc, đọc sách/vlog cùng con ngay từ bậc học Trung học cơ sở. Bản thân cha mẹ cũng cần thay đổi góc nhìn: Giá trị của nghề nằm ở đóng góp và ý nghĩa, không phải danh tiếng bề ngoài. Cùng con tìm hiểu về bức tranh nghề nghiệp trong kỷ nguyên số, nơi nhiều nghề “lạ” trở thành xu hướng chính ví dụ như nghề sáng tạo nội dung trên mạng xã hội.

Cha mẹ cũng có thể tìm hiểu những ứng dụng công nghệ trong định hướng nghề nghiệp cho con. Sử dụng các công cụ trắc nghiệm hướng nghiệp hiện đại, mô phỏng nghề nghiệp bằng công nghệ (AR/VR), AI cá nhân hóa lộ trình nghề. Hiện trên các nền tảng ứng dụng đã có những phần mềm hướng nghiệp bằng AI có thể gợi ý nghề dựa trên kết quả học tập, sở thích, và xu hướng thị trường.

Cha mẹ cũng cần ý thức rằng trong kỷ nguyên AI, một người có thể thay đổi nghề 5 đến 7 lần trong suốt cuộc đời và những nghề nghiệp này nhiều khi chẳng liên quan đến nhau. Vì vậy, tư duy học tập suốt đời, khả năng thích nghi và chuyển đổi nghề phải trở thành nội dung trọng tâm trong giáo dục hướng nghiệp. Nâng cấp kỹ năng (upskilling) và chuyển đổi kỹ năng (reskilling) là những năng lực cần được trang bị cho con.

Không chỉ riêng phụ huynh, bản thân học sinh cũng đang không hiểu mình, đang gặp nhiều sai lầm trong định hướng nghề nghiệp và chọn nghề, thưa ông?

- Những khảo sát trước đây của chúng tôi đã chỉ ra những khó khăn chính mà học sinh Trung học phổ thông gặp phải gồm không biết bản thân mình phù hợp với ngành nghề nào, thiếu thông tin về thế giới nghề nghiệp và các ngành đào tạo, không biết những ngành nghề nào xã hội đang cần, các địa phương đang cần, gặp khó khăn trong việc xác định, hướng nghiệp, chọn nghề, không biết bắt đầu từ đâu. Rất muốn được tư vấn hướng nghiệp nhưng bị nhiễu loạn thông tin.

Và vì thế các em thường chọn trường dựa vào năng lực học tập và điểm số. Xem tổ hợp môn mình học tốt nhất (A00, D01...) thì có trường nào, ngành nào mà không cân nhắc đến tính cách, sở thích, điều kiện phát triển nghề. Trên thực tế, điểm số của một số môn chỉ phản ánh một khía cạnh của năng lực học tập trong môi trường trường học, chưa phản ánh hết năng lực nghề nghiệp thực tế như giao tiếp, sáng tạo, quản lý thời gian, phản xạ tình huống...

Các em cũng thường chọn ngành, chọn trường theo trào lưu, theo bạn bè, thậm chí theo những KOL (người có sức ảnh hưởng) không có chuyên môn nhưng nổi tiếng trên mạng xã hội. Rất nhiều học sinh không tự tin vào năng lực và sở thích của mình nhưng vẫn theo bạn chọn vào ngành “hot” như: truyền thông, công nghệ thông tin, marketing, trí tuệ nhân tạo, ngành du học nhiều... mà không tìm hiểu kỹ. Nhiều em còn có tâm lý học cùng ngành, cùng trường với nhóm bạn cho vui.

Nhiều học sinh khác chọn ngành chỉ vì mục tiêu kinh tế. Chọn ngành mà các em tin rằng ra trường sẽ có lương cao mà không quan tâm đến yêu cầu, áp lực, tính cách có phù hợp không.

Tất cả nếu không được định hướng lại sẽ là nguyên nhân dẫn đến tình trạng kiệt sức vì học, mất cảm xúc với việc học tập cũng như việc bỏ ngang chương trình đào tạo giữa chừng. Vừa mất thời gian, vừa tốn kém kinh phí và ảnh hưởng sức khỏe tâm thần.

Lựa chọn nghề đúng đắn, theo ông, dựa trên những nguyên lý nào và có thể giúp hiểu rõ hơn bằng một số ví dụ thực tế?

- Lựa chọn đúng nghề nghiệp sẽ phát huy năng lực, khiến chúng ta thỏa mãn, hạnh phúc với sự nghiệp, nó cũng giúp chúng ta nỗ lực hơn hàng ngày và cuộc sống của chúng ta được đảm bảo, sự nghiệp của chúng ta được vững chắc.

Còn không quan tâm đến hướng nghiệp, lựa chọn nghề nghiệp sai sẽ dẫn đến năng lực thui chột, cá nhân trở nên chán nản, mệt mỏi, tâm trạng và thế giới quan tiêu cực. Có thể rất nhiều người trong số đó sẽ trở thành một thế hệ nằm dài, thế hệ vô dụng, trở thành một rào cản cho sự phát triển của đất nước.

Vì vậy, nguyên lý để chọn nghề bao gồm:

Nguyên tắc 1: Chỉ nên chọn nghề phù hợp với sở thích và hứng thú của bản thân. “Làm điều mình thích thì mới làm tốt được, và chỉ khi làm tốt thì mới thành công.”. Nghề nghiệp là hành trình dài, vất vả nên nếu chọn nghề khiến mình có hứng thú, mỗi ngày đi học, đi làm sẽ là một ngày có ý nghĩa.

Nguyên tắc 2: Không nên chọn nghề mà bản thân không có điều kiện đáp ứng. Đừng chạy theo nghề đang "hot" nếu bạn không có năng lực, tính cách, thể chất hoặc nền tảng phù hợp. Một người hướng nội có thể thấy quá tải nếu chọn nghề đòi hỏi giao tiếp cao (bán hàng, MC, tổ chức sự kiện…). Một người tính khí nóng nảy, không kiên nhẫn sẽ không thể phù hợp làm y tá, điều dưỡng.

Nguyên tắc 3: Chỉ chọn khi đã hiểu biết đầy đủ về nghề. Đặc biệt là những khó khăn, vất vả của nghề. Không nên chỉ chọn nghề qua lời kể hoặc hình ảnh truyền thông, mà không hiểu thực tế công việc ra sao.

Nguyên tắc 4: Không chọn nghề mà xã hội không còn nhu cầu. “Chọn nghề không chỉ vì mình yêu nghề - mà còn vì nghề cần mình.” để có sự nghiệp bền vững. Hãy tin rằng dù bạn yêu thích, nhưng nếu nghề đang thu hẹp quy mô hoặc bị thay thế bởi công nghệ, thì cơ hội việc làm sẽ rất thấp. Bạn hãy mở rộng thêm cơ hội cho mình

Nguyên tắc 5: Chọn nghề cần đáp ứng được những giá trị mà bản thân coi là quan trọng và có ý nghĩa. Vì thực tế, có một nghề không chỉ để kiếm sống, mà còn để sống có giá trị và cống hiến. Mỗi người có một hệ giá trị riêng: giúp người, sáng tạo, tự do, ổn định, khám phá, ảnh hưởng cộng đồng... Chọn nghề giúp bạn sống đúng với giá trị mình theo đuổi, tạo cảm giác “mình sống đúng với chính mình”.

Tóm lại cần cân nhắc kỹ lưỡng 5 yếu tố: Sở thích - Năng lực - Hiểu biết mặt trái của nghề - Nhu cầu xã hội - Giá trị cá nhân.

Khi đã xác định được cho mình mục tiêu nghề nghiệp mà mình thực sự yêu thích và phù hợp thì quy trình hướng nghiệp nên như thế nào, theo ông?

- Quy trình hướng nghiệp nói chung gồm 8 bước nhằm giúp học sinh lựa chọn nghề nghiệp phù hợp với bản thân và điều kiện thực tế. Bước đầu tiên là xác định điều mình muốn làm bằng cách trả lời các câu hỏi về sở thích, điều mang lại niềm vui và giá trị sống. Tiếp theo, học sinh cần xác định những khả năng có thể làm tốt như sức khỏe, tố chất, năng khiếu và các năng lực khác. Sau đó, các em nên tìm hiểu về thế giới nghề nghiệp trong lĩnh vực mình yêu thích, bao gồm nghề cụ thể, môi trường và điều kiện làm việc. Bước thứ tư là nghiên cứu các tiêu chuẩn của nghề, như yêu cầu về sức khỏe, kỹ năng và các điều kiện đặc thù. Bước năm giúp học sinh lường trước những khó khăn từ bản thân, gia đình và cơ hội việc làm. Ở bước sáu, học sinh cần đánh giá lựa chọn tối ưu bằng cách tìm điểm thống nhất giữa năng lực bản thân, mong muốn của gia đình và điều kiện thực tế. Sau khi xác định được ngành nghề phù hợp, học sinh cần chọn chương trình đào tạo tương ứng, đánh giá uy tín và điều kiện của cơ sở đào tạo. Cuối cùng, các em cần duy trì sự tích cực bằng cách nỗ lực thực hiện mục tiêu, chủ động trải nghiệm nghề và học hỏi từ người đi trước.

Như chính ông, khi đã chọn nghề tâm lý học, ông đã làm những gì để trở thành chuyên gia tâm lý hàng đầu như ngày nay, và luôn thấy tinh thần tích cực sẵn lòng trợ giúp mọi người từ ông?

Khi nhìn lại hành trình chọn nghề và phát triển trong lĩnh vực tâm lý học, tôi nhận ra rằng đó không phải là con đường bằng phẳng, mà là chuỗi những quyết định gắn liền với sự tự vấn nội tâm, trải nghiệm thực tiễn và lòng kiên trì học hỏi không ngừng.

Ngay từ khi còn học phổ thông, tôi đã tò mò về lý do tại sao con người lại hành xử theo cách họ làm - tại sao có người luôn tích cực, có người lại dễ buông xuôi, có người vượt qua tổn thương và có người thì mắc kẹt mãi trong đó. Tôi từng là một người bạn “hay lắng nghe” trong lớp, và không ít lần được mọi người tìm đến tâm sự. Dù lúc đó chưa có kiến thức gì về tâm lý học, nhưng tôi thấy mình có khả năng đồng cảm và kết nối. Tôi cũng từng được xem một chương trình truyền hình của Nga phát trên VTV hồi bấy giờ giới thiệu về một nhà tâm lý học rất nổi tiếng thế giới đang thực hiện liệu pháp thôi miên để chữa bệnh. Ông ấy cũng nói đến tâm lý học là một ngành khoa học của tương lai, nơi chúng ta sử dụng nhân cách của mình để chữa lành cho những người khác. Tôi ấn tượng với ngành Tâm lý khi đó.

Quyết định học ngành Tâm lý học cũng không phải lựa chọn đầu tiên của tôi. Gia đình tôi ban đầu kỳ vọng tôi theo ngành giáo viên hoặc học lĩnh vực kỹ thuật tại trường Bách khoa. Cuối cùng tôi đã lựa chọn đi theo lĩnh vực Tâm lý học và bây giờ tập trung vào Tâm lý học lâm sàng. Với tôi, trở thành chuyên gia không phải là đạt đến đỉnh cao, mà là luôn đi trên con đường phát triển bản thân, tạo ra giá trị mới và phục vụ cộng đồng một cách chân thành và bền bỉ.

Ông có thể gửi một lời chúc đến các bạn học sinh đang trên hành trình định hướng nghề nghiệp?

- Các bạn học sinh thân mến. Trên hành trình lớn lên, ai cũng sẽ phải đối mặt với câu hỏi: "Mình là ai và mình muốn trở thành người như thế nào?". Việc lựa chọn nghề nghiệp không chỉ là chọn một công việc để làm, mà còn là chọn một con đường để sống - một con đường gắn liền với đam mê, năng lực, và những giá trị mà bạn trân trọng.

Tôi chúc các bạn luôn tự tin vào chính mình - tin vào những điều mình yêu thích, những điều mình làm tốt, và những ước mơ dù có thể đang còn dang dở. Hãy luôn lắng nghe chính mình và mạnh dạn tìm kiếm, khám phá, trải nghiệm để định hướng một con đường nghề nghiệp phù hợp và ý nghĩa nhất với bản thân.

Dù bạn chọn bất cứ nghề nào - bác sĩ, kỹ sư, nhà giáo, nghệ sĩ hay nhà nghiên cứu - hãy làm bằng tất cả trái tim và tinh thần trách nhiệm. Thành công không chỉ là danh tiếng hay thu nhập, mà là cảm giác hạnh phúc khi được sống đúng với mình và góp phần làm điều tốt đẹp cho cuộc đời.

Chúc các bạn vững bước, sáng suốt, và luôn giữ ngọn lửa đam mê trong tim mình. Thế giới đang chờ đón những con người dám mơ ước và dám hành động như các bạn!

Trân trọng cảm ơn PGS.TS Trần Thành Nam!

×