Vụ nghệ sĩ, người nổi tiếng tham gia quảng cáo sản phẩm sữa nằm trong đường dây sữa giả vừa bị cơ quan điều tra triệt phá hoặc quảng cáo nhiều loại thực phẩm sai sự thật, lừa dối người tiêu dùng đang gây xôn xao dư luận mấy ngày qua.

Nhìn nhận ở góc độ đạo đức nghề nghiệp và văn hóa ứng xử, chúng ta có thể gọi đây là một sự báo động rất khẩn thiết về xuống cấp văn hóa, đạo đức trong xã hội?

- Tôi cho rằng, vụ việc nghệ sĩ, người nổi tiếng tham gia quảng cáo sữa giả hoặc quảng cáo sai sự thật không đơn thuần là một sự cố riêng lẻ hay “tai nạn truyền thông” nhất thời. Nó là một hồi chuông báo động rất nghiêm trọng – không chỉ đối với đạo đức nghề nghiệp của giới nghệ sĩ, mà còn đối với văn hóa ứng xử, văn hóa tiêu dùng và cả nền tảng đạo lý xã hội trong thời đại mới.

Bởi lẽ, trong một xã hội mà nghệ sĩ không chỉ là người biểu diễn mà còn trở thành người dẫn dắt công chúng, định hình thói quen và tạo ra các chuẩn mực thì mỗi hành vi sai lệch của họ đều có sức lan tỏa sâu rộng và tạo nên hệ quả khó lường.

Khi nghệ sĩ vốn là những người được ngưỡng mộ, yêu thương lại sử dụng danh tiếng của mình để tiếp tay cho hành vi lừa dối, để quảng bá cho sản phẩm vi phạm, thì điều tổn thương nhất không phải là ví tiền của người tiêu dùng, mà là niềm tin xã hội, là giá trị đạo đức đang bị đánh đổi và thách thức.

Đáng buồn là đây không phải lần đầu. Và đáng lo là chúng ta đã chứng kiến nhiều vụ việc tương tự, nhưng bài học rút ra thì chưa bao giờ đủ sâu sắc. Sau mỗi lần bị phản ứng, nghệ sĩ lại xin lỗi, nhãn hàng thì im lặng rút sản phẩm và mọi thứ dần rơi vào quên lãng.

Chính sự dễ dãi trong tiếp nhận, thiếu quyết liệt trong xử lý và sự im lặng của một bộ phận công chúng khiến cho cái sai không những không bị răn đe mà còn vô tình được “hợp thức hóa”.

Nhìn ở chiều sâu văn hóa, đây là biểu hiện rõ ràng của sự lệch chuẩn giá trị. Khi đồng tiền có thể khiến người ta gật đầu quảng bá một sản phẩm chưa rõ nguồn gốc; khi danh tiếng được đem ra mua bán, gắn lên bất kỳ món hàng nào; khi nghệ sĩ coi việc nói gì, bán gì là tùy tiện mà không gắn với trách nhiệm xã hội thì đó không còn là lỗi của cá nhân, mà là sự đổ vỡ trong chuẩn mực hành xử. Và sự đổ vỡ ấy, nếu không được nhận diện và chấn chỉnh kịp thời thì sẽ dẫn đến một thế hệ thần tượng bị rạn vỡ, một xã hội mất phương hướng về niềm tin và chuẩn mực sống.

Tôi thấy rõ ở đây không chỉ là một khủng hoảng đạo đức nghề nghiệp mà là một cuộc khủng hoảng văn hóa ứng xử đang ngấm ngầm diễn ra trong đời sống xã hội hiện đại. Cái “ảo” của mạng xã hội đã khiến giá trị “thật” trở nên mong manh. Cái hào nhoáng của danh tiếng làm người ta quên mất ranh giới giữa đúng – sai, giữa lương tri và lợi nhuận. Và khi điều này xảy ra nơi những người có ảnh hưởng nhất thì tác động sẽ sâu sắc và kéo dài nhất.

Các BTV, MC, diễn viên... bị réo tên nhiều nhất trong vụ quảng cáo sữa giả mấy ngày qua. Ảnh: TL

Chúng ta cần nhìn thẳng: Đây là một cảnh báo khẩn thiết, không chỉ để điều chỉnh hành vi của nghệ sĩ mà còn để thức tỉnh cả cộng đồng. Không ai được phép vô can khi đứng trước sự xuống cấp đạo đức. Mỗi người – từ nhà quản lý, nghệ sĩ, báo chí – truyền thông… cho đến khán giả – đều cần cùng lên tiếng, cùng hành động, để bảo vệ một môi trường văn hóa lành mạnh, nơi cái đúng được trân trọng, cái sai bị lên án, và sự tử tế không bị đem ra làm công cụ kinh doanh.

Chúng ta không thể tiếp tục sống trong một xã hội mà “người nổi tiếng” lại không cần nổi bật về giá trị sống. Và càng không thể chấp nhận một nền văn hóa giải trí mà niềm tin công chúng bị đánh đổi dễ dàng đến thế. Đây không chỉ là lúc đặt câu hỏi mà là lúc cần đặt lại những giá trị cốt lõi mà xã hội này muốn gìn giữ.

Điều này sẽ tác động đến xã hội ra sao, nhất là gieo vào những người trẻ đang theo nghiệp nghệ thuật biểu diễn hoặc đang xây dựng nhân hiệu những ngộ nhận thế nào, thưa PGS Bùi Hoài Sơn?

- Tôi nghĩ, tác động của những vụ việc nghệ sĩ quảng cáo sai sự thật không chỉ dừng lại ở sự phẫn nộ nhất thời trong dư luận. Nó để lại dư chấn sâu xa và dai dẳng trong đời sống xã hội, đặc biệt là với những người trẻ – những người đang học làm nghề, đang học làm người, đang hình thành hệ giá trị sống và lý tưởng nghệ thuật của mình.

Khi những tấm gương nổi tiếng, những người được tung hô là “nghệ sĩ tử tế”, “người truyền cảm hứng”, “biểu tượng của giới trẻ” lại vướng vào bê bối đạo đức thì thứ bị tổn thương nhiều nhất không phải là sự nghiệp của riêng họ, mà là niềm tin của cả một thế hệ đang nhìn họ để định hướng tương lai.

Các bạn trẻ sẽ tự hỏi: “Phải chăng thành công không cần tài năng, chỉ cần nổi tiếng?”; “Phải chăng đạo đức chỉ là thứ để nói trong talkshow, còn thực tế thì ai cũng có thể đánh đổi vì tiền?”; “Phải chăng hình ảnh tử tế cũng chỉ là một chiến lược kinh doanh?”. Đó là những ngộ nhận rất nguy hiểm! Bởi khi những người đi trước thất bại trong việc giữ gìn chuẩn mực đạo đức thì người đi sau sẽ bắt đầu nghi ngờ chính những giá trị mình theo đuổi.

Một thế hệ nghệ sĩ trẻ sẽ dần học theo cách làm nghề không phải bằng đam mê và trách nhiệm mà bằng chiêu trò tạo “trend”, bằng việc xây dựng nhân hiệu giả tạo để dễ nhận hợp đồng quảng cáo hơn là nỗ lực nâng cao chuyên môn. Và khi đó, chúng ta sẽ mất đi không chỉ những tài năng thực thụ, mà còn đánh mất cái nền văn hóa của sự tử tế – điều từng làm nên chiều sâu bền vững của nghệ thuật.

Không chỉ với người trẻ trong giới nghệ thuật mà với cả xã hội nói chung, việc người nổi tiếng lặp đi lặp lại những hành vi sai trái mà không bị xử lý nghiêm minh sẽ khiến dư luận trở nên thờ ơ, cạn kiệt cảm xúc, thậm chí rơi vào tâm thế hoài nghi mọi giá trị.

Khi đó, lòng tin – thứ vốn đã mong manh trong xã hội hiện đại – sẽ càng trở nên rạn vỡ. Người dân sẽ không còn biết tin vào ai, theo ai, học ai. Một xã hội mà người làm nghệ thuật không còn là những người dẫn dắt tâm hồn, thì sẽ trở thành một xã hội rối loạn về giá trị.

Vì thế, tôi cho rằng, điều quan trọng không chỉ là xử lý vi phạm mà là phải xây dựng lại một hệ sinh thái nghệ thuật lành mạnh – nơi người trẻ được định hướng đúng đắn từ đầu: Làm nghệ sĩ không phải để nổi tiếng nhanh mà là để sống có giá trị.

Xây dựng nhân hiệu không phải để “chốt đơn” mà để sống xứng đáng với niềm tin mà xã hội dành cho mình. Thành công không phải là lượt view mà là sự kính trọng âm thầm của công chúng khi nhắc đến tên mình dù có đang đứng trên sân khấu hay không. Nếu không làm được điều đó thì sự im lặng của người trẻ trước những điều sai trái sẽ là hậu quả nghiêm trọng nhất. Và đó mới là điều khiến chúng ta thực sự lo lắng.

Nhìn rộng ra một số nước trong khu vực và trên thế giới, tình trạng nghệ sĩ, người nổi tiếng quảng cáo sai sự thật không nhiều. Nếu nghệ sĩ hoặc người nổi tiếng vi phạm cũng bị xử lý rất nghiêm. Phải chăng chúng ta nên tham khảo kỹ càng hơn mô hình của các nước để xử lý căn cơ, đồng bộ và triệt để hơn vấn đề này, thưa PGS.TS Bùi Hoài Sơn?

- Tôi hoàn toàn đồng tình với ý kiến này. Thực tế, chúng ta đang cần một cách tiếp cận mạnh mẽ, căn cơ và đồng bộ hơn trong việc xử lý tình trạng nghệ sĩ, người nổi tiếng quảng cáo sai sự thật và để làm được điều đó, việc tham khảo kinh nghiệm quốc tế là điều rất cần thiết, thậm chí cấp bách.

Không phải ngẫu nhiên mà ở nhiều quốc gia phát triển, người nổi tiếng không dám dễ dãi nhận lời quảng cáo bất kỳ sản phẩm nào. Bởi họ hiểu rõ rằng, việc sử dụng hình ảnh cá nhân để tiếp tay cho hành vi gian dối, dù là vô tình hay cố ý đều có thể bị xử lý bằng những chế tài cực kỳ nghiêm khắc, cả về pháp lý lẫn uy tín xã hội. Và điều đáng nói là xã hội của họ không nhân nhượng với những lời xin lỗi hời hợt hay những giọt nước mắt trên truyền hình – công lý được thực thi bằng hành động, không bằng cảm xúc.

Hãy nhìn vào Hàn Quốc – một quốc gia có nền công nghiệp giải trí phát triển bậc nhất châu Á. Tại đây, nghệ sĩ không chỉ chịu sự quản lý của công ty chủ quản mà còn phải tuân thủ chặt chẽ các quy định pháp luật liên quan đến quảng cáo, đặc biệt là quảng cáo thực phẩm, mỹ phẩm và dược phẩm.

Chỉ cần một vụ vi phạm nhỏ, chẳng hạn quảng bá sản phẩm không rõ nguồn gốc là nghệ sĩ đó có thể bị gỡ toàn bộ hợp đồng, bị truyền thông lên án và thậm chí phải đối mặt với các vụ kiện dân sự đòi bồi thường thiệt hại. Uy tín của họ mất gần như vĩnh viễn, bất kể danh tiếng từng đạt được.

Tại Nhật Bản, các ngôi sao thường rất thận trọng trong việc lựa chọn sản phẩm để đại diện. Bởi vì luật pháp ở đó quy định rất rõ rằng người quảng cáo phải chịu trách nhiệm liên đới nếu sản phẩm gây hại hoặc có thông tin sai lệch. Và điều này không chỉ nằm trên giấy mà được thực thi bằng những vụ việc có tiền lệ, khiến nghệ sĩ và công ty chủ quản hiểu rằng đây là vùng đỏ không được phép vượt qua.

Tại các nước châu Âu hay Mỹ, quy định pháp lý về quảng cáo càng chặt chẽ hơn nữa. Luật pháp không phân biệt ai là nghệ sĩ, ai là doanh nghiệp, một khi đã xuất hiện trong quảng cáo thì đều phải tuân thủ nguyên tắc minh bạch, trung thực và có cơ sở kiểm chứng.

Các tổ chức như Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) hay Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC) đều có quyền can thiệp nếu nghệ sĩ phát ngôn sai về công dụng sản phẩm, đặc biệt là dược phẩm và thực phẩm chức năng. Vi phạm không chỉ bị phạt tiền, mà còn có thể bị cấm hoạt động quảng cáo trong thời hạn dài.

Trung Quốc là một điển hình đáng tham khảo, không chỉ bởi quy mô thị trường văn hóa khổng lồ mà còn vì sự cứng rắn và nhất quán của chính quyền trong việc bảo vệ niềm tin công chúng, siết chặt đạo đức nghề nghiệp, và ngăn chặn sự tha hóa trong giới nghệ sĩ.

Tại Trung Quốc, các nghệ sĩ nổi tiếng khi tham gia quảng cáo đều phải chịu trách nhiệm liên đới rất rõ ràng theo quy định của Luật Quảng cáo. Luật này nêu rõ rằng, nếu người nổi tiếng, người có ảnh hưởng quảng bá sản phẩm sai sự thật hoặc gây hậu quả nghiêm trọng cho người tiêu dùng, thì họ không chỉ bị xử phạt hành chính mà còn phải bồi thường thiệt hại dân sự và có thể bị cấm tham gia các hoạt động quảng cáo trong nhiều năm.

Đây là điểm rất quyết liệt mà Việt Nam hoàn toàn có thể học hỏi để nâng cao trách nhiệm giải trình. Một ví dụ điển hình là vụ việc của Triệu Vy – một ngôi sao đình đám từng bị phạt vì quảng cáo sai sự thật cho một sản phẩm rượu. Không chỉ bị xử lý tài chính, các tác phẩm nghệ thuật có cô tham gia cũng bị gỡ bỏ khỏi nhiều nền tảng, tên tuổi bị “xóa sổ” khỏi truyền thông chính thống, và hình ảnh bị đóng băng hoàn toàn.

Gần đây hơn, nam ca sĩ Khang Hành (Kris Wu) sau vụ án hình sự còn bị xử lý toàn diện về mặt truyền thông, trong đó có việc xóa toàn bộ hợp đồng quảng cáo, gỡ tên khỏi danh sách nghệ sĩ được hoạt động công khai.

Họ cho thấy rằng, một khi nghệ sĩ vi phạm đạo đức, pháp luật – dù nổi tiếng đến đâu cũng không được ưu ái hay bỏ qua. Đáng chú ý, Trung Quốc còn có danh sách "blacklist" công khai các nghệ sĩ vi phạm đạo đức hoặc quy định quản lý quảng cáo, được ban hành bởi Cục Quản lý Nhà nước về Phát thanh, Điện ảnh và Truyền hình (NRTA).

Những người bị đưa vào danh sách này sẽ bị cấm lên sóng truyền hình, bị các nền tảng kỹ thuật số hạn chế hoặc chặn quyền hiển thị, đồng thời bị các doanh nghiệp hủy hợp đồng quảng bá. Đây không chỉ là chế tài pháp luật, mà còn là biện pháp quản lý xã hội, dùng sức mạnh của cộng đồng và truyền thông để khôi phục sự lành mạnh trong môi trường nghệ thuật.

Trung Quốc cũng rất chú trọng đến việc giáo dục đạo đức nghề nghiệp cho nghệ sĩ thông qua việc yêu cầu họ tham gia các khóa tập huấn chính trị, đạo đức công dân và văn hóa ứng xử… trước khi được cấp phép biểu diễn hoặc ký hợp đồng truyền hình lớn. Tóm lại, Trung Quốc đã cho thấy một điều, quản lý nghệ sĩ không chỉ là quản lý hình ảnh mà là quản lý trách nhiệm công dân trong thời đại văn hóa số.

Và nếu Việt Nam thực sự muốn xây dựng một môi trường nghệ thuật lành mạnh, nơi giá trị tử tế được tôn trọng thì những kinh nghiệm này hoàn toàn có thể trở thành nguồn tham chiếu quý giá để hành động quyết liệt hơn, bài bản hơn và kịp thời hơn.

Vậy theo PGS.TS Bùi Hoài Sơn, Việt Nam chúng ta cần phải làm những gì để siết chặt, xử lý hiệu quả hơn “vấn nạn” nhận quảng cáo vô tội vạ, quảng cáo bất chấp quy định của pháp luật trong giới nghệ sĩ, người nổi tiếng?

- Nhìn lại Việt Nam, chúng ta thấy rõ ràng còn rất nhiều khoảng trống như chế tài pháp luật chưa đủ sức răn đe, cơ chế kiểm tra – xử lý còn chậm và lỏng lẻo, vai trò của các hội nghề nghiệp chưa phát huy đúng tầm và đặc biệt là chưa có cơ chế trách nhiệm liên đới ràng buộc rõ ràng giữa nghệ sĩ và nhãn hàng.

Tôi cho rằng, đã đến lúc chúng ta cần một bộ khung pháp lý mới, không chỉ để siết chặt mà còn để làm rõ vai trò, quyền lợi và trách nhiệm của tất cả các bên liên quan – từ nghệ sĩ, doanh nghiệp, nền tảng phát sóng, cho đến người tiêu dùng. Và để làm được điều đó, không thể không học hỏi kinh nghiệm từ các quốc gia đã đi trước, đã có đủ thất bại và thành công để đúc rút ra một mô hình hiệu quả.

Tuy nhiên, việc tham khảo không có nghĩa là sao chép. Chúng ta cần vận dụng linh hoạt vào bối cảnh xã hội, văn hóa và pháp lý Việt Nam, nhưng với một tinh thần quyết liệt, không né tránh và không dung túng. Sự nổi tiếng không thể là vùng cấm của pháp luật. Và danh tiếng không thể là tấm khiên che đậy những hành vi phi đạo đức.

Nếu không có những hành động mạnh mẽ và đồng bộ từ bây giờ, thì không chỉ thị trường quảng cáo hỗn loạn mà nguy hiểm hơn, toàn bộ môi trường văn hóa và niềm tin xã hội sẽ tiếp tục bị xói mòn một cách âm thầm nhưng rất nghiêm trọng. Khi ấy, hậu quả sẽ không chỉ nằm ở một vài nghệ sĩ, mà là cả một thế hệ khán giả mất phương hướng về đúng – sai, thật – giả, và tử tế – trục lợi. Và đó mới là điều chúng ta không được phép chậm trễ thêm nữa.

Cảm ơn PGS.TS Bùi Hoài Sơn đã chia sẻ thông tin!

×