Theo Hội đồng Xổ số kiến thiết khu vực miền Nam, riêng 9 tháng đầu năm 2024, doanh thu xổ số truyền thống đạt 103.708 tỷ đồng, tăng 0,87% so với cùng kỳ năm 2023. Một số địa phương đã công khai doanh thu xổ số că năm 2024 như Sóc Trăng 6.449 tỷ đồng (tăng 2,07% so với năm 2023), Cần Thơ 6.450 tỷ đồng (tăng 2,05% so với năm 2023), Bình Phước gần 4.979 tỷ đồng, 6.450 tỷ đồng. Đằng sau con số này là khoảng 200 nghìn người bán vé số dạo, mỗi ngày len lỏi khắp ngõ hẻm, con phố để mưu sinh.

Trong khi doanh thu xổ số liên tục tăng trưởng, cuộc sống của người bán vé số dạo vẫn bấp bênh và đối mặt với nhiều rủi ro. Họ không có ràng buộc pháp lý, không hợp đồng lao động, không chế độ bảo hiểm y tế hay xã hội. Trong khi các công ty xổ số, đại lý hưởng lợi nhuận lớn, những người bán vé số vẫn loay hoay trong kiếm sống bấp bênh.

Mỗi tờ vé số bán ra, người bán nhận được hoa hồng từ 800 đến 1.200 đồng, tùy thỏa thuận với đại lý. Thu nhập từ bán vé số thường không ổn định và khó có thể đủ cho một cuộc sống tối thiểu. Đặc biệt, nhiều người trong số họ là người già, khuyết tật, lao động di cư, không có việc làm ổn định nên phải dựa vào nghề này để kiếm sống.

Đáng chú ý, những tỉnh nghèo, nơi điều kiện giáo dục và kinh tế còn hạn chế như Đồng bằng sông Cửu Long lại có doanh thu xổ số cao nhất cả nước. Bộ Tài chính thống kê, 21 công ty xổ số miền Nam chiếm tới 93,3% thị phần cả nước.

Tôi vẫn còn nhớ, cách đây nhiều năm, sau khi có liên tiếp ba người trúng giải độc đắc trong một thời gian ngắn, một tỉnh thuộc Đồng bằng sông Cửu Long đã phải ra thông báo và tăng cường tuyên truyền để người dân hạn chế mua vé số.

Thi thoảng tôi cũng mua vé số với một chút hy vọng vào việc trúng số như bao người khác. Tuy nhiên, hành động này giống như "mua vui" nhiều hơn thay vì đặt cược tương lai, số phận của mình vào tờ vé số. Tôi mua vé điện tử qua App nên cũng chẳng giúp được gì cho người bán vé dạo. Nhưng không phải ai cũng coi việc mua vé số là để mua vui như vậy.

Một bác tài xế tôi từng gặp trong chuyến đi công tác đã dành cả tiền triệu để xổ số theo những con số gắn liền với tôi – từ năm sinh đến số điện thoại. Bác tin rằng những con số này sẽ mang lại vận may, nhưng thực tế, không có vận may nào đến với bác, trong khi số tiền dành dụm được ngày càng vơi đi.

Có những người cả đời đặt cược vào tấm vé số như một lối duy nhất để thoát nghèo. Người bố đã mất của một người bạn tôi đã dành cả đời và tốn không ít tiền để mua vé số với hy vọng đổi đời. 

Mặc cảm thấp kém vì không kiếm được nhiều tiền, ông xem việc trúng số là cách duy nhất để thay đổi số phận. Nhưng vận may chưa bao giờ đến, và những tập vé số mua nhưng không trúng được ông dồn lại, bó lại thành từng cuộn để nhóm bếp dần.

Trong khi nhà nước sử dụng thu nhập từ xổ số cho các dự án y tế, giáo dục, thì một bộ phận người dân vẫn trông chờ vào tâm lý may rủi. Sự phát triển quá mức của ngành xổ số có thể gây nên tâm lý lệ thuộc vào vận may của một bộ phận người dân.

Đối với người bán vé số dạo, họ không chỉ có những khó khăn về thu nhập mà còn đối mặt với nguy cơ bị bóc lột, lừa đảo. Đã có những trường hợp người bán bị lừa bằng vé số giả để lĩnh thưởng, bị giật vé số, hay thậm chí bị hành hung khi không bán đủ số lượng vé. Một số trẻ em cũng bị đẩy vào công việc này, gây ra nhiều hệ lụy về quyền và sự phát triển của trẻ em.

Trong khi đó, các đại lý xổ số lại áp dụng chính sách không cho trả lại vé số ế, buộc người bán phải tự gánh chịu rủi ro. Chính sách này càng đẩy người bán vé số dạo vào thế yếu. Ngoài ra, sự phát triển của xổ số điện toán cũng khiến người bán vé số truyền thống gặp nhiều khó khăn hơn. Họ không chỉ phải cạnh tranh với nhau mà còn với các ứng dụng công nghệ, nơi người mua không cần ra đường mà vẫn có thể mua được vé.

Nếu đã xem xổ số là một ngành kinh doanh mang lại lợi nhuận lớn cho nhà nước, thì việc quan tâm đến những người bán vé số - mắt xích cuối cùng của chuỗi giá trị này - là điều không thể bỏ qua. Trách nhiệm xã hội của các công ty xổ số và đạo đức kinh doanh của đại lý cần được đặt ra.

Việc hỗ trợ bảo hiểm y tế hoặc cố định mức hoa hồng cao hơn cho người bán vé số cần được nghiên cứu nghiêm túc. Có ý kiến cho rằng các công ty xổ số nên ký hợp đồng lao động và đóng bảo hiểm xã hội cho người bán vé số. Tuy nhiên, việc này cần phải nghiên cứu, đánh giá kỹ cả mặt tích cực lẫn hạn chế cũng như tính khả thi.

Ngoài ra, cần có chính sách hỗ trợ đào tạo nghề, tạo cơ hội việc làm bền vững để giúp người bán vé số có cơ hội thoát nghèo. Nhà nước có thể xem xét phân bổ một phần nguồn thu từ xổ số để đầu tư vào các chương trình này, thay vì chỉ sử dụng vào hạ tầng hay phúc lợi xã hội chung chung.

Nhìn rộng ra, cần có sự đánh giá toàn diện về ngành kinh doanh xổ số tại Việt Nam. Liệu nó có thực sự là một công cụ kinh tế hữu ích hay chỉ đang duy trì một vòng lặp bấp bênh cho một bộ phận dân số nghèo? 

Việc tiếp tục mở rộng thị trường xổ số có thể đem lại lợi ích ngắn hạn, nhưng về lâu dài, nếu không kiểm soát hợp lý, nó sẽ đặt gánh nặng lên chính những người đang kỳ vọng vào nó như một sinh kế. Và những người bán vé số dạo vẫn sẽ mãi ở trong vòng luẩn quẩn của nghèo đói và bấp bênh.

×