Được “cởi trói”, báo chí đã làm gì?

Loạt bài của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đăng trên báo Nhân Dân dưới bút danh N.V.L, từ năm 1987 đến 1990, đã trở thành hiện tượng chính trị và báo chí. Những bài như “Hãy cứu lấy xí nghiệp A” (Nhân Dân, 3/1987), “Cần chấm dứt tình trạng ngược đãi người lao động”, hay “Chúng tôi nói thật đấy!” không chỉ chỉ ra những sai phạm, tiêu cực, mà còn trao quyền và niềm tin cho báo chí và nhân dân được tham gia giám sát xã hội.

Tổng cộng hơn 30 bài báo với giọng văn sắc sảo, đầy nhiệt huyết và không né tránh, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh đã “cởi trói” cho báo chí, đúng nghĩa. Ông từng nói: “Phải khơi dậy trách nhiệm và dũng khí của báo chí. Nếu chúng ta cứ né tránh mãi thì nhân dân biết tin vào ai?”. Sự dẫn dắt ấy không chỉ thay đổi thái độ làm báo, mà mở đường cho những vấn đề gai góc, thiết thân như đất đai, hợp tác hóa, sai phạm trong phân phối vật tư nông nghiệp, bất công với nông dân… trở thành đề tài chính luận của báo chí dòng chính thống.

Với sự khích lệ của Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh, hàng loạt nhà báo, từ trung ương đến địa phương, đã dũng cảm “xông vào thực địa”, khai thác những vấn đề nhức nhối ở nông thôn. Có thể kể đến một số tác phẩm tiêu biểu: “Chuyện làng Nhưỡng” của Phan Quang (Báo Nhân Dân, 1988): Phản ánh đời sống nông dân miền Trung sau hợp tác hóa, mô tả nghịch cảnh người dân không được quyền canh tác trên mảnh ruộng nhà mình.

“Người nông dân và cánh đồng bị bỏ hoang” của Trần Mai Hạnh (Báo Lao Động, 1987): Ghi lại cảnh những thửa ruộng bỏ hoang vì chính sách sản xuất cứng nhắc, chia đều, không tạo động lực làm ăn. “Hợp tác xã hay nhà tù kinh tế?”của Trần Đình Bá (Tuổi Trẻ, 1988): Là tiếng chuông cảnh tỉnh về tình trạng “ép buộc vào hợp tác xã”, khiến nông dân mất động lực, thậm chí bị phạt khi tự canh tác. “Lúa chín không ai gặt: ai chịu trách nhiệm?”của Bùi Ngọc Tấn (Văn nghệ, 1989): Nêu rõ cơ chế xin-cho, không phân phối kịp vật tư khiến mùa màng thất bát.

Những bài viết ấy, với văn phong giản dị, chân thật, mang tinh thần điều tra và sự trung thành với nhân dân, đã tạo nên hiệu ứng dư luận mạnh mẽ. Điều đáng ghi nhận là chính các bài báo này, sau khi đăng tải, đã được đưa ra thảo luận trong các phiên họp của Quốc hội, Hội đồng Bộ trưởng và trực tiếp góp phần thúc đẩy một loạt chính sách thay đổi.

Trong ký ức của nhiều nhà báo kỳ cựu, đó là thời điểm mà chỉ cần một bài báo trung thực, có chứng cứ rõ ràng, là có thể thay đổi vận mệnh của cả một làng quê hay một cộng đồng nông dân. Một ví dụ tiêu biểu là bút ký “Cái đêm hôm ấy... đêm gì?” của nhà văn Phùng Gia Lộc, đăng trên báo Văn Nghệ số Tết năm 1988. Bài viết miêu tả cảnh thu thuế tàn bạo ở làng quê miền Trung, khi chính quyền địa phương cho cán bộ xã đến tận nhà nông dân nghèo để tịch thu lúa, lợn, chiếu, và cả nồi cơm cuối cùng. Tác phẩm gây chấn động mạnh đến mức chỉ vài ngày sau khi phát hành, Bộ Tài chính và Ban Nông nghiệp Trung ương phải tổ chức họp khẩn. Chính quyền tỉnh Thanh Hóa đã buộc phải kiểm tra lại toàn bộ quy trình thuế nông nghiệp ở cơ sở, đồng thời yêu cầu bồi hoàn và xin lỗi một số hộ dân bị xử lý sai. Nhà văn Nguyên Ngọc khi ấy là Tổng Biên tập báo Văn Nghệ kể lại rằng: “Sau bài viết đó, báo Văn Nghệ nhận được hàng ngàn bức thư cảm ơn từ nông dân cả nước. Và điều quan trọng là: họ bắt đầu tin rằng tiếng nói của họ có người nghe”.

“Báo chí là lực lượng xung kích”

Không phải ngẫu nhiên mà thời điểm đó, nhiều cán bộ cấp xã, huyện thường... sợ báo chí hơn cả thanh tra. Một bài đăng trên Tuổi Trẻ, Lao Động hay Nhân Dân Chủ Nhật có thể khiến cả một giám đốc hợp tác xã bị cách chức hoặc buộc phải giải trình trước Ủy ban nhân dân tỉnh. Một phóng viên như Trần Đình Bá, Bùi Ngọc Tấn, hay Nguyễn Đình Chính cũng có thể “vung bút” là lay chuyển chính sách, đơn giản vì phía sau họ là sự hậu thuẫn chính trị cho sự thật.

Nhà báo kỳ cựu Trần Mai Hạnh từng kể lại: “Tôi có lần viết một bài về tình trạng bỏ hoang đất sản xuất ở một vùng ven Hà Nội do cơ chế khoán ngược. Bài vừa in ra buổi sáng, đến chiều, Thường trực Thành ủy Hà Nội đã gọi điện đề nghị cung cấp hồ sơ, ảnh chụp. Ngày hôm sau, lãnh đạo thành phố trực tiếp về địa bàn kiểm tra và ra chỉ thị điều chỉnh. Đó là những điều tưởng như chỉ có trong phim, nhưng đã thực sự xảy ra”.

Thật khó tin điều đó từng tồn tại, một nền báo chí không có mạng xã hội, không có livestream, không có “vỉa hè kỹ thuật số”, nhưng lại gắn chặt với số phận người dân hơn bất kỳ phương tiện nào khác. Đó là thời kỳ mà một bài báo không cần “view cao”, chỉ cần đúng sự thật, đã đủ làm chính quyền hành động.

Tất nhiên, những biến chuyển ấy không phải chỉ đến từ báo chí. Đó còn là hiệu ứng cộng hưởng từ một không khí chính trị mới, khi Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh không chỉ “cho phép”, mà còn khích lệ báo chí trở thành một thành phần kiến tạo Đổi Mới. Chính ông là người đã nói: “Báo chí là lực lượng xung kích. Phải để báo chí đi trước trong đấu tranh chống tiêu cực. Đảng không sợ sự thật”.

Ngày nay, nhìn lại những chuyển biến nhanh chóng chỉ từ một bài báo, một ký sự, một bút ký đăng trên tuần báo Văn Nghệ hay Nhân Dân Chủ Nhật, ta mới thấy được sức mạnh thực sự của báo chí khi được đặt đúng vai trò, đúng thời điểm, và đúng tầm nhìn của người lãnh đạo chính trị.

Không chỉ báo chí chính luận, các cây bút văn học cũng đồng hành trong việc phản ánh hiện thực nông thôn. Trên báo Văn nghệ, nhiều tác phẩm văn học đã gây tiếng vang lớn. Nguyễn Huy Thiệp với các truyện ngắn như “Nàng Sinh”, “Cô Mỵ”, “Vết trượt”, “Những truyện kể bất tận của thung lũng Hua Tát”, “Huyền thoại phố phường”, ông đã mở ra một hướng đi mới cho văn học hiện thực, phản ánh sâu sắc đời sống nông thôn và những biến động xã hội thời kỳ Đổi Mới.

Bài điều tra “Người đàn bà quỳ” của nhà báo Lê Văn Ba (1987) viết về một phụ nữ quỳ lạy cán bộ HTX để xin lại mảnh ruộng bị thu hồi. Câu chuyện tưởng như nhỏ lẻ ấy đã tạo làn sóng tranh luận trong Quốc hội, dẫn đến việc xem xét lại chính sách “khoán trắng” trong nhiều HTX kiểu cũ ở đồng bằng Bắc Bộ. Chưa đầy 1 tuần sau khi báo phát hành, Thường vụ Tỉnh ủy nơi xảy ra vụ việc đã ra quyết định điều chỉnh chính sách ruộng đất, kiểm điểm tổ chức địa phương.

Ngô Ngọc Bội: Cả đời ông chỉ trăn trở về những mảnh đời nông dân, với các tác phẩm như “Ao làng”, “Nợ đồi”, “Lá non”, “Ác mộng”. Ông từng chia sẻ: “Viết về nông thôn bao năm qua, điều thú vị nhất mà tôi nhận ra là, không phải từ ngày xưa mà đến bây giờ nông dân luôn là người đóng góp nhiều song công lao được ghi nhận thì quá ít”.

Lê Lựu: Với tiểu thuyết “Thời xa vắng” (1986), ông đã phản ánh sâu sắc những biến đổi trong đời sống nông thôn, đặc biệt là tâm lý và số phận của người nông dân trong bối cảnh xã hội chuyển mình.

Nguyễn Khắc Trường: Tiểu thuyết “Mảnh đất lắm người nhiều ma” (1990) của ông đã gây tiếng vang lớn, phản ánh chân thực những mâu thuẫn và bi kịch trong đời sống nông thôn thời kỳ hậu chiến.

Dương Hướng: Với “Bến không chồng” (1990), ông đã khắc họa sâu sắc số phận của người phụ nữ nông thôn trong bối cảnh chiến tranh và hậu chiến.

Những tác phẩm này không chỉ phản ánh hiện thực mà còn góp phần thúc đẩy nhận thức xã hội về vai trò và vị thế của người nông dân trong công cuộc đổi mới.

Từ 1987 - 1990, dưới áp lực dư luận và sự đồng hành của báo chí, Nhà nước đã có những điều chỉnh quan trọng đối với khu vực nông thôn:

-Bãi bỏ chế độ quản lý cứng nhắc trong hợp tác xã: Theo Nghị quyết 10 (1988) của Bộ Chính trị, nông dân được giao khoán ruộng đất đến hộ gia đình, chính là mô hình “khoán 10”. Đây là bước ngoặt thực sự trong nông nghiệp, khơi dậy động lực cá nhân, khôi phục lại vai trò của người nông dân như chủ thể kinh tế.

- Giải thể các hợp tác xã hình thức: Nhiều hợp tác xã ép buộc, không có hiệu quả thực sự bị giải thể, mở đường cho mô hình sản xuất linh hoạt hơn.

- Xóa bỏ cơ chế phân phối vật tư theo kế hoạch cứng nhắc: Thay vào đó, nông dân có thể mua bán theo giá thị trường, quyền tiếp cận vật tư nông nghiệp được cải thiện rõ rệt.

- Thay đổi chính sách tín dụng nông thôn: Giai đoạn này, Ngân hàng Phục vụ Nông nghiệp được thành lập lại theo mô hình thương mại, hướng đến nông dân.

Sự thay đổi chính sách không thể tách rời khỏi những tiếng nói từ báo chí - nơi phản ánh thực tế và truyền tải khẩn thiết nguyện vọng của người dân.

×