Lắp camera, lập tổ tuần tra bảo vệ cá đặc sản-cá mát dưới suối

Cá mát hay là còn gọi là cá niên hay cá sỉnh cao. Cá mát thân mình thon hơn, phần vảy màu ánh bạc, vây pha chút màu vàng nhạt, óng ánh dưới nắng.

Loài cá đặc sản này thường sống theo bầy đàn, tập trung ở những vùng nước sâu dọc sông, suối đầu nguồn; ăn rêu bám trên đá ở các gềnh, thác.

Tại vùng cao Nghệ An, cá mát thường được bán với giá cá mát là 300.000 đến 400.000 đồng/kg.

Nhu cầu lớn, giá đắt đỏ, cá mát trở thành mục tiêu săn bắt ở mọi ngõ ngách khe suối bằng nhiều hình thức, trong đó có kích điện, đánh mìn.

Trước nguy cơ biến mất sản vật quý hiếm do thiên nhiên ban tặng, những năm gần đây, nhiều bản vùng cao Nghệ An đã đưa nội dung “bảo vệ cá mát” vào hương ước của bản, nhằm “hồi sinh” loài cá đặc sản này.

Xã Tam Hợp, huyện Tương Dương, tỉnh Nghệ An là một trong những xã đầu tiên lập quy ước để bảo tồn, tái tạo cá mát ở tỉnh Nghệ An.

Năm 2018, chính quyền xã họp dân, nói rõ nguy cơ và mục tiêu bảo tồn các loài cá có giá trị, trong đó có cá mát.

Xã Tam Hợp đã lập 5 khu vực suối chảy qua các bản trong xã, mỗi khu vực từ 800 đến 1.000 m, được khoanh vùng cấm đánh bắt cá dưới mọi hình thức.

Ngoài các khu vực này, người dân vẫn được đánh bắt, nhưng chỉ sử dụng chài, lưới. Chủ trương được người dân trên địa bàn rất đồng tình, chấp hành nghiêm.

Chính quyền địa phương còn cắm biển báo, lắp camera an ninh ở những vị trí xung yếu để theo dõi hoạt động khai thác thủy sản trên suối. Đồng thời, các bản còn lập tổ tuần tra, ngăn chặn tình trạng đánh bắt cá mát.

Tháng 2 và tháng 3 Âm lịch hàng năm là thời gian cá mát sinh sản. Đây là thời điểm rất quan trọng, vì thế các tổ phải đi tuần tra cả đêm để bảo vệ cho đàn cá mát sinh sản, tránh bị đánh bắt, tận diệt.

Suối Chà Lạp chảy qua bản Văng Môn dài 5km. Theo quy định của bản, 1km ở trung tâm bản thuộc khu vực cấm đánh bắt cá. Những khu vực còn lại người dân được đánh bắt, nhưng nghiêm cấm đánh bắt kiểu tận diệt.

Trong khoảng 1km này cũng là nơi đàn cá mát thường sinh sản. Đàn cá phát triển nhanh, bơi ra khỏi vùng cấm, người dân đánh bắt được nhiều hơn nên cũng tự giác bảo vệ cá mà không cần phải nhắc nhở, tuần tra như trước nữa” - ông Nghệ lý giải.

Ông Hà Văn Nghệ - Trưởng bản Văng Môn, xã Tam Hợp, huyện Tương Dương, Nghệ An cho biết: “Đến nay, người dân cùng đồng lòng bảo vệ đàn cá mát, ý thức của người dân được nâng cao. Đàn cá mát đã phục hồi một cách kỳ diệu trên các con suối của bản.

Mỗi năm bản Văng Môn tổ chức đánh bắt cá mát ở khu vực cấm 3 lần. Cá mát đánh bắt được phần lớn bán lấy tiền để làm quỹ.

Riêng lần đánh bắt cá mát vào ngày hội Đại đoàn kết được giữ lại để dân bản mở tiệc, chung vui. Mỗi năm bản Văng Môn thu được 50 đến 60 triệu đồng từ việc đánh bắt cá mát để chi trả tiền điện thắp sáng đường, người dân không phải đóng góp như trước nữa.

Bên cạnh đó, bản Văng Môn còn trích một phần để mua sắm đồ dùng chung của bản, thăm và hỗ trợ người già ốm đau, gia đình có hoàn cảnh khó khăn.

Cá mát trở lại mở hướng cho du lịch sinh thái, tạo sinh kế bền vững cho dân bản

Không chỉ riêng xã Tam Hợp, nhiều địa phương khác ở miền Tây ở Nghệ An cũng đã triển khai bảo tồn loài cá đặc sản này. Điển hình như xã xã Diên Lãm, cá mát đã trở lại bơi đầy trên dòng suối Nặm Cướm.

Đây là kết quả sau gần 3 năm thực hiện đề án “bảo tồn và phát triển nguồn lợi thủy sản cá mát”. Nhờ được dân bản bảo vệ, loài cá đặc sản này đã hồi sinh mạnh mẽ trên suối Nặm Cướm.

Dòng suối Nặm Cướm từ xa xưa là nơi cung cấp thực phẩm phong phú cho dân bản. Ngoài cá mát, dòng suối này còn có nhiều loài khác như cá còm, láu, chạch suối. Dân bản cần thực phẩm thì chỉ cần ra suối buông lưới là có ngay những món đặc sản để thưởng thức.

Tuy nhiên, tình trạng khai thác cá quá mức, đặc biệt là tình trạng đánh bắt cá kiểu tận diệt khiến nhiều loài thủy sản trên con suối này gần như cạn kiệt.

Từ khoảng năm 2010, các loài cá trên suối Nặm Cướm ít dần. Đặc biệt, loài cá mát gần như mất bóng, số lượng còn lại rất ít.

Ông Lương Văn Long - Trưởng bản Cướm, xã Diên Lãm cho biết: “Dân bản cũng rất lo loài cá mát này sẽ tuyệt chủng. Có thời điểm thả lưới cả ngày cũng không bắt được con cá mát nào.

Người dân trong bản ai cũng tiếc. Vì thế khi có chủ trương bảo tồn cá mát trên suối Nặm Cướm thì dân bản rất đồng tình.

Cũng theo trưởng bản Cướm, việc bảo vệ cá mát cũng được đưa vào hương ước của mỗi bản với quy định rõ: “Ai dùng kích điện, thuốc nổ, mìn để khai thác thủy sản thì bị tịch thu dụng cụ, xử phạt hành chính, nêu tên lên loa phát thanh để cảnh cáo”.

Nhờ được bảo tồn, những đàn cá mát dần trở lại trên dòng Nặm Cướm. Từng đàn cá mát bơi tung tăng tự do sinh sản mà không lo bị đánh bắt.

Đến năm năm 2024, khi cá mát đã phục hồi với số lượng ổn định, xã Diên Lãm tổ chức “ngày hội bắt cá mát”. Ngày hội là dịp để người dân đánh bắt cá, thay vì để khai thác tự nhiên như trước.

Mỗi năm một lần, trong ngày này, người dân tự do đường dùng chài, lưới để đánh bắt cá. Cá thu được tùy họ xử lý, có thể đem bán hoặc đưa về cất trữ làm thực phẩm.

Ông Nguyễn Văn Dũng - Chủ tịch UBND xã Diên Lãm, huyện Tương Dương (tỉnh Nghệ An) chia sẻ: “Tại ngày hội bắt cá gần đây, mỗi người bắt được 1,5 đến 2kg cá mát. Đây là tín hiệu rất tốt, cho thấy cá mát đã phát triển mạnh trở lại.

Việc bảo tồn cá mát ngoài mục đích tạo nguồn lợi thủy sản, còn là một điểm nhấn để liên kết, phát triển các mô hình du lịch sinh thái, tạo sinh kế bền vững cho người dân trong thời gian tới”.

×