Nghề chơi diều... cũng lắm công phu

Năm nay đã ngoài 90 tuổi nhưng cứ đến ngày Rằm tháng ba hàng năm khi làng Bá Dương Nội, xã Hồng Hà (Đan Phượng, Hà Nội) mở hội diều, cụ Nguyễn Văn Bồi lại ra miếu Diều nhìn ngắm những con diều bay lượn trên bầu trời đầu xuân mơn man gió.

Biết làm diều từ năm 15, 16 tuổi, giờ đã được phong là nghệ nhân dân gian trong lĩnh vực làm diều, cụ Bồi không nhớ nổi mình đã làm được bao nhiêu con diều, bao nhiêu bộ sáo, cụ chỉ nhớ từ khi còn nhỏ cụ đã được thấy cha ông mình say mê với những cánh diều, với tiếng sáo khi trầm bổng lúc du dương và cứ mỗi chiều hè, bầu trời Hồng Hà lại xuất hiện những cánh diều đẹp như một vầng trăng khuyết chao nghiêng trong gió, cả làng quê chìm trong một khúc nhạc đồng quê ngân nga vang vọng.

Thứ trưởng Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch Hoàng Đạo Cương trao bằng Công nhận Hội diều Làng Bá Dương Nội, xã Hồng Hà, huyện Đan Phượng, Hà Nội là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Ảnh: Hồng Thắm.

Anh Nguyễn Văn Quyết, Chủ nhiệm Câu lạc bộ xã Hồng Hà, là con cụ Bồi, cũng là truyền nhân trong nghề làm diều của cụ trìu mến nhìn bố và nói với chúng tôi: "Bố tôi yêu diều lắm, bây giờ tuổi đã cao bố tôi không làm được diều nữa nhưng năm nào hội diều cũng bảo con cháu đưa ra chơi, ngắm con cháu làm diều".

Cũng như cha mình, từ khi còn là cậu bé lên 5 lên 10, anh Quyết đã học theo cha chú làm diều và chơi diều, cũng bắt đầu chế tạo những cây sáo đầu tiên. "Ở các làng quê Việt Nam, nhất là Đồng bằng Bắc Bộ ở đâu cũng bắt gặp những cánh diều nhưng đam mê nó, coi nó như một nét văn hóa thì có lẽ chỉ có ở làng Bá Dương Nội. Người dân làng tôi từ già tới trẻ ai cũng thích chơi diều, những cánh diều được cất giữ trang trọng trong nhà chứ không đơn giản là một món đồ chơi; người làng Bá Dương Nội làm diều với tâm thế trân trọng, giữ gìn nghề truyền thống", anh Quyết nói.

Điều đặc biệt ở những cánh diều làng Bá Dương Nội đó là người dân vẫn giữ cách làm diều truyền thống. Dù ở nhiều nơi xuất hiện rất nhiều biến tấu của những cánh diều nhưng diều làng Bá Dương Nội vẫn làm bằng nan tre, giấy dó, được dán thủ công; hình dáng cũng là con diều truyền thống. Vài năm trở lại đây, để cho cánh diều thêm sinh động, đẹp mắt, người làng Bá Dương Nội vẽ thêm những bức tranh dân gian Đông Hồ lên diều.

"Chúng tôi muốn giữ truyền thống làm diều để dù thời gian có trôi qua, con cháu sau này vẫn biết được nghề chơi của các cụ làng tôi công phu như thế nào", anh Quyết nói.

Cũng theo anh Quyết, kỹ thuật làm diều không quá khó nhưng để làm được một bộ sáo có âm thanh hay thì cần tích lũy thời gian và phải thực sự kiên trì. "Ở làng tôi, mỗi người lại làm ra những bộ sáo diều có âm thanh khác nhau, thậm chí âm thanh không bộ nào giống bộ nào nhưng chỉ cần thả diều, nghe tiếng sáo là dân làng Bá biết ngay đó là diều sáo của ai", anh Quyết khoe.

Nói về những con diều làng Bá, anh Quyết bảo, dân làng anh làm đủ loại diều, từ loại diều bé làm đồ trưng bày lưu niệm đến những con diều "khủng", trong đó có con diều kích cỡ lên tới 6,5m. Thấy tôi tò mò hỏi: "Chắc con diều to thế thì gió cũng phải lớn mới bay được?", anh Quyết cười bảo: "Sức gió lý tưởng để chơi diều là cấp 2 - 3, tốc độ 15 - 16km/giờ".

Theo Chủ nhiệm Câu lạc bộ diều xã Hồng Hà, vượt ra khỏi một thú chơi dân dã, thông qua mạng xã hội, diều sáo làng Bá Dương Nội đã được nhiều nơi biết đến và đặt mua, có những bộ sáo của các nghệ nhân trong làng, giá lên tới 7 - 8 triệu đồng.

Một điều đặc biệt ở làng Bá Dương Nội là không chỉ các cụ cao tuổi, người trung niên mà những đứa trẻ cũng rất thích làm diều. Câu lạc bộ diều xã Hồng Hà của anh Quyết thường xuyên mở các lớp dạy làm diều sáo cho con cháu như một cách giữ gìn nghề truyền thống.

Là nghệ nhân nhân dân làm diều sáo, ông Nguyễn Hữu Khiêm, 78 tuổi, chính là người đã góp công mang tiếng sáo diều của làng Bá ngân vang trên bầu trời nhiều nước trên thế giới.

"Tôi đã có vinh dự được mang diều sáo của Việt Nam đi trình diễn khắp các nước ASEAN, Nhật Bản, Pháp,... Nước nào cũng có văn hóa chơi diều, phong cách chơi diều khác nhau nhưng không nước nào có sáo diều như Việt Nam. Diều Việt Nam tuy đơn sơ mộc mạc nhưng tiếng sáo diều của Việt Nam thì là độc nhất vô nhị", ông Khiêm nói.

Đã có 70 năm làm diều, gắn bó với những con diều khi còn là cậu bé 7 - 8 tuổi, ông Khiêm bảo, làm diều không khó nhưng muốn có bộ sáo diều hay thì phải kiên nhẫn, bởi tiếng sáo phản ánh rõ nét tâm hồn, tính cách của người làm ra nó. "Người nào hay mất bình tĩnh, vội vàng tiếng sao kêu mau; người chậm chạp tiếng sáo kêu rề rà như chủ nhân của nó vậy", ông Khiêm nói về kỹ thuật làm diều.

Theo nghệ nhân làng Bá, một tiếng sáo diều hay phải hội tụ được các yếu tố: Sáo kêu to, sáo phải đổ hồi, lúc thưa lúc mau, tức là âm thanh phải du dương, trầm bổng chứ không phải lúc nào cũng đều đều và cuối cùng tiếng sáo phải có âm vâng đằng sau.

Nâng tầm thú chơi diều sáo

Theo thông tin từ UBND xã Hồng Hà, làng Bá Dương Nội (còn có tên là Bá Giang), xưa có tên nôm là Kẻ Bá. Đầu thế kỷ thứ XIX, làng Bá Giang thuộc tổng Thượng Trì, huyện Từ Liêm, thị trấn Sơn Tây; nay thuộc xã Hồng Hà, huyện Đan Phượng, Thành phố Hà Nội. Đây vốn là vùng đất cổ bên dòng sông Nhị Hà (sông Hồng), có bãi phù sa và nhiều gò, đống và cây cối rậm rạp.

Lễ hội thả diều ở làng Bá Dương Nội có bề dày lịch sử hàng nghìn năm. Từ xa xưa, người dân làng Bá Dương Nội đều thành thạo trong việc chế tác ra những chiếc diều sáo với đủ kích cỡ. Điểm độc đáo, nổi bật ở Hội diều làng Bá Dương Nội là lễ hội thi thả diều gắn với một di tích (miếu Diều) thờ Thần Linh Châu Thổ, được thực hiện đầy đủ theo nghi thức tế lễ truyền thống.

Lễ hội thả diều gồm các nghi lễ chính như: Lễ phong môn giải y, dịch phục; lễ dịch phục; lễ tuyên sắc; tế Chính tịch; lễ trình diều; lễ cầu phong (cầu gió) và tiến hành thả diều. Con diều nào đạt giải Nhất sẽ được mang vào miếu tế Thần Linh Châu Thổ…

Hội thi thả diều làng Bá Dương Nội diễn ra trong ba ngày, ngày 14 đến ngày 16 tháng Ba âm lịch, trong đó chính hội là ngày 15 tháng Ba, thời điểm bắt đầu một mùa vụ gieo trồng mới của người nông dân thời xưa.

Lễ hội thi thả diều diễn ra tại Miếu Diều, là nơi thờ Thần Linh Châu Thổ, nằm giữa không gian sản xuất canh tác của cư dân nông nghiệp nơi đây. Lễ hội thi thả diều làng Bá Dương Nội mang ý thức cầu phong (gió) với khát vọng cầu mưa thuận gió hoà để sản xuất canh tác mong có một mùa màng tốt tươi cuộc sống no đủ. Lễ hội phản ánh nét văn hóa tín ngưỡng của cư dân nông nghiệp ven sông Hồng - con sông lớn nhất vùng Đồng bằng Bắc Bộ, có sức ảnh hưởng đến toàn bộ đời sống sinh hoạt của cư dân vùng hạ du, góp phần hình thành nên dòng chảy văn hóa, văn minh sông Hồng.

Thông qua bối cảnh lịch sử, nguồn gốc của Hội thi thả diều làng Bá Dương Nội cho thấy kinh nghiệm dân gian trong quan sát thời tiết, độ gió, hướng gió để thả diều đã được áp dụng vào sản xuất nông nghiệp. Lễ hội góp phần giáo dục về đạo lý uống nước nhớ nguồn, định hướng văn hóa ứng xử của con người với tự nhiên và các mối quan hệ xã hội, hình thành nên giáo dục ý thức về bảo vệ môi trường tự nhiên. Đồng thời, lễ hội là sợi dây kết nối cộng đồng trong các hoạt động sáng tạo và hưởng thụ văn hóa, giao lưu văn hóa, thắt chặt tình đoàn kết tương thân tương ái, giúp nhau trong cuộc sống; giữ gìn thuần phong, mỹ tục của địa phương.

Trước kia, làm diều sáo ở Bá Dương Nội chỉ mang tính tự phát, thỏa mãn niềm đam mê (chủ yếu là chơi hoặc biếu, tặng) và gìn giữ bản sắc truyền thống của di sản. Những năm gần đây, do nhu cầu thú chơi thả diều sáo được nhiều người ở các nơi đam mê tìm hiểu và đặt mua hàng với giá trị của từng cánh diều từ một đến vài trăm nghìn đồng đến vài, ba triệu đồng trở lên (tùy thuộc vào kích cỡ sáo lớn hay nhỏ, sáo đôi hay sáo ba..) theo sở thích của người mua.

Ông Nguyễn Mạnh Hà, Chủ tịch UBND xã Hồng Hà, cho biết, hiện tại làng Bá Dương Nội có 134 hộ gia đình làm diều sáo truyền thống. Làng có 3 nghệ nhân được phong tặng nghệ nhân nhân dân, nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể.

"Hội diều sáo làng Bá Dương Nội được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; nghề làm diều sáo được TP.Hà Nội công nhận là nghề truyền thống được chúng tôi xác định là một vinh dự lớn lao, đồng thời cũng là trách nhiệm để tiếp tục giữ gìn, phát huy nghề truyền thống, xây dựng chuỗi giá trị sản phẩm, từng bước thương mại hóa cánh diều quê hương, từ đó tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân", ông Hà nhấn mạnh.

Trong những năm tới, địa phương tiếp tục quảng bá, đẩy mạnh phát triển nghề diều sáo gắn với phát triển du lịch, các dịch vụ mới, hấp dẫn phục vụ lễ hội, mang tính biểu tượng văn hóa di sản, hướng đến mục tiêu Hội Diều làng Bá Dương Nội và nghề làm diều sáo trở thành một điểm tham quan, du lịch góp phần bảo tồn giá trị văn hóa phi vật thể, nghề làm Diều sáo làng Bá Dương Nội xã Hồng Hà ngày càng phát triển.

Ông Hà cho biết thêm, trước mắt, xã Hồng Hà sẽ tập trung xây dựng quy hoạch trước miếu Diều phục vụ cho việc trải nghiệm làm diều, chơi diều của du khách, với hy vọng, Hồng Hà sẽ trở thành một điểm du lịch trải nghiệm hấp dẫn.

Ngày 12/4/2025 (tức 15 tháng 3 Âm lịch năm Ất Tỵ), tại di tích miếu Diều, xã Hồng Hà, huyện Đan Phượng, Huyện ủy - HĐND - UBND - Ủy ban MTTQ Việt Nam huyện Đan Phượng đã tổ chức Lễ đón nhận Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Hội diều làng Bá Dương Nội”; Bằng công nhận danh hiệu Nghề truyền thống Hà Nội “Nghề làm diều sáo làng Bá Dương Nội”, xã Hồng Hà, huyện Đan Phượng.

Theo Phó Chủ tịch UBND huyện Đan Phượng Đào Thị Hồng, đây là hoạt động nhằm nhằm thể hiện sự tri ân sâu sắc của thế hệ hôm nay đối với di sản văn hoá của cha ông để lại; khẳng định giá trị tiêu biểu của di sản văn hóa phi vật thể quốc gia “Hội Diều làng Bá Dương Nội”. Đồng thời tôn vinh, giới thiệu và quảng bá những giá trị di sản văn hoá độc đáo “Hội diều làng Bá Dương Nội” và di tích miếu Diều trên địa bàn huyện với du khách trong và ngoài Thành phố.

×