Ký ức Hà Nội: Trà sen Hồ Tây, nghệ thuật và phẩm chất của người Hà Nội xưa

Nơi sen về đậu, nơi trà quyện hương

Sen Bách Diệp – giống sen quý hiếm với hàng trăm cánh nhỏ chúm chím, e ấp và đặc biệt là thứ "gạo sen" trắng ngần, ẩn mình trong nhụy hoa đã chọn Hồ Tây - nơi đất trời giao hòa, tinh túy của non sông lắng đọng để tạo nên thứ hương thơm thanh khiết đến lạ lùng.

Giai thoại kể rằng, Tự Đức - một vị vua nổi tiếng về sự tinh tế và yêu cái đẹp, đã từng say mê trà sen đến độ sai người hầu đêm đêm chèo thuyền ra Hồ Tây, dùng thìa nhỏ hớt từng giọt sương đọng trên lá sen, chắt chiu về để pha trà. Có những đêm rằm tháng Bảy, người ta còn thấy lấp ló bóng dáng những người lính canh gác quanh hồ, âm thầm bảo vệ những đóa sen đang hé nở, chờ đợi chúng hé lộ những hạt “gạo sen” tinh túy nhất cho những mẻ trà vương giả.

Người xưa có một triết lý sâu sắc trong nghệ thuật ướp trà: “Lấy hương cứu vị”. Nhiều loại trà ngon, như trà Shan Tuyết cổ thụ từ vùng Tây Bắc, có vị đậm đà, hậu ngọt sâu nhưng hương lại không mấy đặc sắc. Người Hà Nội đã tìm cách "cứu" vị bằng hương, dùng thứ hương tinh túy nhất của trời đất – hương sen – để nâng tầm chén trà. Đây không chỉ thuần túy là nghệ thuật chế biến, mà còn ẩn chứa ý nghĩa triết lý sâu xa về sự san sẻ, bù đắp, cân bằng của vạn vật trong cuộc sống.

Để làm nên trà sen, người nghệ nhân phải thực hiện một "nghi lễ" tuyển chọn đầy tinh tế. Sen Bách Diệp chỉ được hái khi bình minh hé rạng, nụ hoa còn e ấp và sương đêm chưa tan, khoảnh khắc hương sen đạt độ thanh khiết tuyệt đối. Sau đó, họ tỉ mẩn tách lấy "gạo sen" – những hạt nhỏ trắng ngần ẩn sâu trong nhụy, thứ tinh hoa cần chắt chiu từ hàng ngàn đóa hoa, mỗi thao tác đều nhẹ nhàng như sợ làm tổn thương hương hồn của sen.

Rồi đến công đoạn "se duyên" giữa trà và sen. Trà mạn hảo hạng sẽ được ướp cẩn trọng với gạo sen theo "tỷ lệ vàng", từng lớp, từng lớp một, rồi ủ kín. Quá trình "ngậm hương", "nhả hương", rồi sấy khô cứ thế lặp đi lặp lại sáu, bảy bận, kéo dài cả tuần, thậm chí cả tháng. Mỗi mẻ trà sen ra đời không chỉ là sản phẩm, mà là một tác phẩm nghệ thuật, một bản hòa ca của sự kiên trì và tinh xảo từ đôi bàn tay nghệ nhân.

Bên cạnh phương pháp truyền thống, còn một cách thưởng sen đầy thi vị và tức thời hơn, đó là “trà ướp hoa sen Tây Hồ”. Khi rạng đông vừa hé, những bông sen Bách Diệp chúm chím nụ được hái về.

Một nắm trà ngon sẽ được khéo léo đưa vào tận sâu trong đài sen, gói kín lại bằng những cánh sen to bản, rồi cắm vào bình nước đặt ở nơi thoáng mát. Chỉ qua một đêm, từng búp trà đã “hút” trọn tinh túy hương sen tươi mới, tạo nên chén trà thơm ngát.

Và như thế, qua từng công đoạn tỉ mẩn ấy, phẩm chất của người nghệ nhân Hà Nội xưa lại được bộc lộ. Đó là sự kiên nhẫn, tỉ mỉ trong từng chi tiết, sự tinh tế trong cảm nhận hương vị. Và hơn hết là sự trân trọng cái đẹp, coi việc làm trà là một nghệ thuật, một sự cống hiến cho đời. Họ giữ gìn bí quyết gia truyền như báu vật, giữ gìn hồn cốt của một nền văn hóa đất Thăng Long.

Thú thưởng trà, nét văn hóa tao nhã, thanh lịch

Đối với người Hà Nội xưa, thưởng trà sen là một thú vui tao nhã, một nghi thức thi vị. Không gian thưởng trà thường rất đỗi thân thuộc: Trên sập gụ, chõng tre kê dưới hiên nhà, cạnh ao sen, hay trong vườn cây cảnh.

Để thú vui thưởng trà sen được trọn vẹn, người Hà Nội xưa vô cùng chú trọng đến từng "trà cụ". Không phải bộ ấm chén nào cũng được dùng, mà phải là những "ẩm chuyên" nhỏ nhắn, vừa vặn trong lòng bàn tay, kết hợp cùng những chén "hạt mít" xinh xắn hay chén "mắt trâu" men ngọc. Người sành trà tin rằng, chiếc ấm càng cũ, càng dùng lâu năm, sẽ càng "ngậm" hương trà, trở thành tri kỷ, để rồi mỗi lần pha, trà lại càng thêm đượm nồng.

Nhưng hơn cả đạo cụ, cái tinh hoa nằm ở chính "cách" thưởng. Đối với giới trà sĩ, những bậc tao nhân mặc khách đất Thăng Long, việc nhấp một tuần trà sen không khác gì đang chậm rãi ngâm ngợi một áng thơ Đường cổ. Từng ngụm trà trôi qua, tựa như từng câu thơ mở ra, dẫn dắt tâm hồn vào một thế giới của hương, của vị, của cảm xúc. Mỗi nước trà là một tầng ý nghĩa:

Nước thứ nhất – Câu Đề: Hương trà thoang thoảng, như một lời chào nhẹ nhàng, khơi gợi lòng người, đánh thức những giác quan đang say ngủ.

Nước thứ hai – Câu Thực: Vị trà bắt đầu nổi rõ, hương sen thăng hoa, lan tỏa khắp khoang miệng, như mở ra một cảnh sắc rực rỡ, sống động.

Nước thứ ba – Câu Luận: Vị trà say đắm, hương sen quyện chặt, thấm sâu vào từng tế bào, mang theo những suy tư, chiêm nghiệm.

Nước thứ tư – Câu Kết: Dư vị ngọt ngào, sâu lắng còn vương vấn, đọng lại trong tâm hồn, như một lời kết trọn vẹn, đầy cảm xúc, khiến người ta phải ngẩn ngơ.

Đây không chỉ là hành động uống trà, mà là một sự cảm thụ đa chiều, từ vị giác, khứu giác đến cảm xúc và triết lý sống. Thưởng trà cũng là dịp để tao nhân mặc khách đàm đạo văn thơ, luận bàn thế sự, kết nối tình bằng hữu, tình thân, tạo nên những khoảnh khắc tĩnh tại và sâu sắc.

Những người giữ lửa hương xưa

Sẽ là thiếu sót lớn nếu nhắc đến trà sen Hồ Tây mà quên đi những "người giữ lửa" thầm lặng. Họ là những nghệ nhân đã dành trọn cuộc đời mình, miệt mài gìn giữ và trao truyền ngọn lửa tinh hoa, để hương trà sen không chỉ là ký ức mà còn là hiện hữu.

Đó là bà Đỗ Thị Thanh Tâm với gần bốn thập kỷ gắn bó, kế thừa bí quyết từ gia đình cụ Đỗ Thị Mai – những người tiên phong khôi phục nghề trà sen Hồ Tây. Bất kể nắng mưa, bà cùng con gái Vũ Thùy Linh vẫn cần mẫn chọn sen, tách gạo, ướp trà, giữ vẹn nguyên cái hương vị đã đi vào tiềm thức bao thế hệ. Chính những đôi bàn tay ấy đã bảo tồn tinh túy của trà sen, tránh khỏi sự xô bồ của thời cuộc.

Và không thể không kể đến gia đình cụ Đào Anh Đích trên phố Hàng Bạc. Từ những năm bao cấp khốn khó, cụ cùng con cháu vẫn kiên trì, chắt chiu từng bông sen, từng búp trà, không chỉ để giữ nghề mà còn bán cả ký ức, bán cả một phần hồn Hà Nội. Hương sen từ nhà cụ cứ thế, len lỏi qua từng con phố, mang theo hơi thở của một Hà Nội cổ kính, thanh bình.

Phàm là người Hà Nội gốc, ai ai cũng nhớ thương và hoài niệm về hương trà sen, bởi nó đã hòa quyện với làn hương trầm nồng nàn của Tết cổ truyền, dệt nên một "chất hương" diệu kỳ, ân tình, cứ thế bám riết lấy tâm hồn họ mãi về sau.

Trà sen Hồ Tây đã thành mùi hương của ký ức, của thời gian, của những giá trị văn hóa đã được nuôi dưỡng qua bao thế hệ. Nó là nỗi nhớ da diết về một Hà Nội thanh lịch, cổ kính, an yên. Để rồi, khi lớn lên, dù đi đâu về đâu"chất hương" diệu kỳ, ân tình của trà trở thành một phần không thể thiếu trong ký ức về Hà Nội xưa.

Mời độc giả gửi bài dự thi cuộc thi viết "Ký ức Hà Nội". Tác phẩm gửi dự thi về Báo NTNN/Điện tử Dân Việt cần ghi rõ họ tên tác giả, bút danh (nếu có), năm sinh, nghề nghiệp, giới tính, quê quán, địa chỉ liên hệ, email, số điện thoại.

Mỗi tác giả có thể gửi nhiều tác phẩm nhưng phải thống nhất một bút danh. Tác phẩm dự thi gửi về email của chương trình: [email protected] hoặc qua đường Bưu điện về Ban Bạn đọc, tầng 10 Tòa nhà Báo Nông thôn Ngày nay 68 Dương Đình Nghệ, Cầu Giấy, Hà Nội.

Cơ cấu giải thưởng của Cuộc thi viết Ký ức Hà Nội lần thứ IV năm 2025 bao gồm: 01 giải nhất trị giá 20.000.000 đồng; 02 giải nhì, mỗi giải trị giá 10.000.000 đồng; 03 giải ba, mỗi giải trị giá 5.000.000 đồng; 05 giải khuyến khích, mỗi giải trị giá 2.000.000 đồng.

×