“Đất nước” bi tráng với cảm nhận của Trọng Tấn - 10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng (Bài 4)

LTS: Sinh thời, nhà thơ, Đại tá Tạ Hữu Yên - tác giả bài thơ "Đất nước" từng tin rằng: "Thơ và nhạc thường có mối giao hòa khá đẹp với nhau". Ông bộc bạch, "cái duyên" để thơ ông đến với nhạc sĩ nằm ở vần điệu, niêm luật, giúp người nghệ sĩ dễ đồng cảm và cất thành lời.

Với một "gia tài" đồ sộ gần 200 bài thơ được phổ nhạc, nhà thơ Tạ Hữu Yên thừa nhận, thơ của ông gần gũi với “hơi thở dân ca” và “phong cách ca dao”. Ông khẳng định: "Điều quý giá nhất ở người cầm bút là sự trong sáng của tâm hồn, có bản lĩnh vững vàng, không dễ bị mua chuộc bởi cám dỗ vật chất...".

Còn với nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn, để chuyển một bài thơ thành bài hát hoàn chỉnh theo ông cần ba yếu tố: Bài thơ phải gắn với cuộc sống, có âm điệu phù hợp và hòa hợp với phong cách âm nhạc của nhạc sĩ.

Nói về hoàn cảnh ra đời của ca khúc “Đất nước”, nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn cho biết, vào năm 1984, khi đọc báo Sài Gòn Giải Phóng, ông đọc được bài thơ “Đất nước tôi” của nhà thơ Tạ Hữu Yên. "Tôi thấy nhiều ý độc đáo, trữ tình nhưng cũng rất hùng tráng. Bài thơ đi vào những khía cạnh tình cảm mang chất tự sự nói về đất nước, nói về mẹ Việt Nam anh hùng", ông từng chia sẻ.

Với mong muốn lan tỏa tình yêu đất nước và niềm tự hào dân tộc trước lễ kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Báo NTNN/Dân Việt lựa chọn bài hát "Đất nước" (nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn, phổ thơ Tạ Hữu Yên) vào loạt "10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng".

Để mang đến một góc nhìn mới mẻ về ca khúc này, PV Dân Việt đã có cuộc trò chuyện với ca sĩ Trọng Tấn - người được mệnh danh là "ông hoàng nhạc đỏ". Với giọng hát đong đầy cảm xúc, mỗi lần nam ca sĩ thể hiện "thiên lịch sử bằng thơ, bằng nhạc" này đều chạm đến trái tim của bao người Việt.

Bài hát "Đất nước" được đánh giá là sự kết hợp hoàn hảo giữa ca từ giàu chất thơ của nhà thơ Tạ Hữu Yên và giai điệu hùng tráng, trữ tình của nhạc sĩ Phạm Minh Tuấn. Anh đánh giá thế nào về sự hòa quyện đó?

- Tôi đã hát ca khúc này rất nhiều lần và luôn xem đây là một tác phẩm đặc sắc về quê hương, đất nước, về người mẹ và tâm hồn Việt Nam. Có thể nói, đây là một trong những ca khúc được đưa vào giáo trình cho những người học hát.

"Đất nước" khá khó về mặt kỹ thuật và cảm xúc. Người hát phải có sự "ngấm" nhất định về tư duy, về hình ảnh quê hương, đất nước và những câu chuyện chiến tranh thì mới đủ cảm xúc để thể hiện. Cộng với quãng giọng rộng, xuống thấp rồi lên rất cao, có những đoạn ngân dài, chỉ những người học kỹ thuật thanh nhạc bài bản mới có thể thể hiện tròn trịa.

Anh còn nhớ lần đầu tiên thể hiện bài hát “Đất nước”? Cảm nhận của anh về ca khúc này có sự khác biệt nào so với các tác phẩm có cùng chủ đề?

- Tôi đã yêu bài hát này từ rất lâu, có thể trước cả khi tôi là chàng sinh viên Nhạc viện. Tôi nghe ca khúc này trên Đài, tự tập và mong có dịp được hát. Mong muốn đó đã thành hiện thực khi lần đầu tiên tôi hát "Đất nước" trong một chương trình quay hình cho Đài Truyền hình tại chùa Trầm (Hà Nội), nhân dịp kỷ niệm Ngày Thương binh - Liệt sĩ (27/7) cách đây hơn 20 năm. Dù không phải diễn trên sân khấu nhưng tôi rất xúc động. Thời điểm đó, tôi là sinh viên, đóng vai một trong ba người con được nhắc đến trong ca khúc này.

Cho đến bây giờ xem lại phần trình diễn đó, tôi thấy mình khá ngô nghê, mộc mạc. Lúc đó, tôi từng nghĩ: “Bài hát “Đất nước” nên do một ca sĩ già dặn, cỡ tầm 40-50 tuổi thể hiện mới đúng?” Nhưng có lẽ trong giọng hát của tôi thời điểm bấy giờ đã có sự già dặn nhất định nên được Ban Văn nghệ của Đài Truyền hình tin tưởng cho lần đầu hát bài “Đất nước”. Sau lần đó, tôi hiểu và thấm thía hơn ý nghĩa của ca khúc này. Cũng chính từ mối duyên đặc biệt với "Đất nước", tôi được công chúng biết đến và yêu mến nhiều hơn.

Để mạch nguồn cảm xúc về loạt "10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng" được lan tỏa và tiếp nối, đặc biệt trước dịp kỷ niệm 80 năm Cách mạng Tháng Tám và Quốc khánh 2/9, Báo Dân Việt trân trọng mọi góc nhìn và mong nhận được những bình luận, phản hồi từ quý độc giả xa gần. Mọi ý kiến của quý độc giả xin gửi về địa chỉ mail: [email protected].

Trong bài hát có một định nghĩa gần gũi, mộc mạc và triết lý: "Đất nước tôi thon thả giọt đàn bầu". Với sự gắn bó với quê hương Thanh Hóa, quan niệm của anh về "Đất nước" có sự thay đổi thế nào theo thời gian?

- Phải thừa nhận ca từ trong bài hát “Đất nước” mộc mạc, gần gũi: “Đất nước tôi thon thả giọt đàn bầu/ Nghe dịu nỗi đau của mẹ”, với những hình ảnh: “Ở đất nước chắn bão giông, ngăn nắng lửa”; “Hạt thóc chia đều, dẫu no, dẫu đói”… Đặc biệt, hình ảnh bừng sáng ở cuối bài: “Đất nước tôi/ Sáng ngời muôn thuở/ Khi trăng đã vào cửa sổ đòi thơ”.

Từ khi hát "Đất nước", tôi mới thực sự tìm hiểu về ca từ cũng như bối cảnh ra đời của tác phẩm này. Với những giá trị truyền thống đã có ở trong con người mình, tôi thấy hình ảnh đâu đó trong ca khúc cũng giống như hình ảnh của tôi, của những người dân quê hương Thanh Hóa. Sự mộc mạc, chia ngọt sẻ bùi với nhau trong những năm tháng vất vả sau chiến tranh, khi bản thân tôi cũng là người được sinh ra và hiểu thấu những thiếu thốn, khó khăn thời bao cấp. Bởi vậy, những ca từ trong "Đất nước" không hề xa lạ gì với tôi, ngược lại nó rất chân thật, thiết tha.

Câu kết của ca khúc “Đất nước” đã thể hiện rất rõ tinh thần hào sảng, niềm tin vào tương lai. Đặc biệt, câu: “Khi trăng đã vào cửa sổ đòi thơ” sau này tôi mới liên tưởng và thấy được hình ảnh ẩn ý vô cùng đẹp, đó chính là hình ảnh của Bác Hồ với câu thơ: “Trăng vào cửa sổ đòi thơ/ Việc quân đang bận xin chờ hôm sau”. Tôi nghĩ đó là một hình ảnh vô cùng xúc động.

Nếu chỉ hát đơn giản mà không có sự cảm nhận thì sẽ không thấy được những giá trị, ẩn ý và thông điệp sâu sắc trong ca khúc này.

Đặc biệt, trong bài hát “Đất nước” có một chi tiết khiến không ít người băn khoăn. Đó là chi tiết “Ba lần tiễn con đi, hai lần khóc thầm lặng lẽ”. Quan điểm và cảm nhận của ca sĩ về điều này như thế nào?

- Thú thật những lần đầu tiên hát, tôi cũng không để ý và nghĩ rằng, một người mẹ có ba người con, nhưng chỉ có hai người con hy sinh.

Nhưng về sau, tôi tìm hiểu rất kỹ về bài thơ “Đất nước” để bản thân có những hiểu biết sâu sắc hơn khi hát. Tôi mới biết đây là câu chuyện có thật về một người mẹ Việt Nam anh hùng ở Thái Bình đã mất cả ba người con. Lúc đầu, nhà thơ Tạ Hữu Yên đã định viết "ba lần khóc thầm", nhưng sau đó đã đổi thành "hai lần".

Chi tiết này vô cùng sâu sắc, bởi tôi nghĩ "khóc thầm" là nỗi đau riêng của người mẹ trong nỗi đau chung của cả dân tộc Việt Nam. Khi đất nước ta với nhà nhà đều tiễn con ra trận, và sự hy sinh là điều gần như được đoán trước. Người mẹ không dám khóc lớn vì có lẽ không muốn ảnh hưởng đến lòng quân, lòng dân.

Đến lần thứ ba, người mẹ ấy không còn khóc được nữa, hay nói đúng hơn là đã khóc cạn nước mắt vì thương nhớ con. Không phải là người mẹ không đau mà gần như đã biết trước rằng, người con thứ ba ra trận cũng sẽ không trở về. Có lẽ lúc đó, mẹ chỉ lặng đi để đón nhận thông tin là người con thứ ba cũng đã hy sinh.

Đây là một chi tiết tôi cho rằng vô cùng xúc động và nó giống như là một bức tranh bi tráng, hào hùng của dân tộc. Khi đọc đến chi tiết này, tôi đã khóc vì nỗi đau lớn vô cùng của những người mẹ.

Theo anh, điều gì đã giúp ca khúc "Đất nước" có sức sống mãnh liệt và trở thành một biểu tượng trong lòng nhiều thế hệ người Việt? Và làm thế nào để anh tạo nên dấu ấn riêng, nhưng vẫn giữ được nguyên bản tinh thần của bài hát này?

- Tôi nghĩ sức sống trường tồn của bài hát "Đất nước" đến từ chính câu chuyện xúc động, được khắc họa mộc mạc ngay từ những vần thơ của nhà thơ Tạ Hữu Yên. Chất liệu bài thơ lấy từ cuộc sống thực, từ hình ảnh những bà mẹ Việt Nam anh hùng, sự hy sinh mất mát của các chiến sĩ... Đó là lý do tác phẩm sống mãi nhờ phản ánh sự thật của cuộc sống con người Việt Nam.

Với phần trình diễn ca khúc này, tôi cố gắng hát mộc mạc, chân thành nhất có thể. Khi những ca từ của ca khúc đã vô cùng ý nghĩa và sâu sắc, mà chúng ta quá khiên cưỡng về việc phải dùng kỹ thuật thì sẽ mất đi cảm xúc của tác phẩm.

Trong khi đó, để thể hiện một bài hát, cảm xúc là điều quan trọng nhất. Tôi được học thanh nhạc bao năm và có giọng hát khá phù hợp với những ca khúc trữ tình. Do đó, tôi hát một cách hồn nhiên như kể một câu chuyện mà thôi.

Với kinh nghiệm của một người thầy, một nghệ sĩ đã gắn bó với dòng nhạc này, anh có muốn nhắn nhủ điều gì đến thế hệ trẻ hôm nay trong việc khám phá và yêu mến những tác phẩm âm nhạc về đất nước, quê hương?

- Thực ra, chúng ta lo sợ rằng, trong thời đại 4.0, các bạn trẻ sẽ xa rời những giá trị văn hóa của đất nước, dân tộc. Nhưng tôi luôn tin tưởng vào các bạn trẻ hôm nay. Ở đâu đó, trong các bạn vẫn có những lý tưởng và hoài bão lớn. Cách nhìn của các bạn về đất nước và trách nhiệm của các bạn có thể khác với những người xưa. Điều đó được thể hiện ở việc các bạn trẻ đã “làm mới” những ca khúc kinh điển bằng ngôn từ, nhịp điệu của hôm nay. Tôi cảm thấy các tác phẩm này cũng rất hấp dẫn.

Tôi nghĩ đó là cách của những người trẻ và họ đang nhìn đất nước với một góc nhìn tươi mới hơn. Trách nhiệm của họ là đem âm nhạc Việt Nam vươn ra thế giới và họ đã và đang làm được.

Chúng ta hãy tin tưởng vào lớp trẻ - những người đầy nhiệt huyết. Họ đã cống hiến, nỗ lực trong các cuộc thi tầm cỡ quốc tế, mang lại những vinh quang cho Tổ quốc. Điều đó thể hiện tình yêu với đất nước và sự tự hào khi là người Việt Nam. Hôm nay, các bạn trẻ có lẽ không cần phải nói đến những bi lụy, đau thương trong quá khứ nữa, nhưng họ không quên quá khứ bi tráng, hào hùng và luôn hướng đến những điều tươi sáng để đất nước Việt Nam ngày càng tốt đẹp hơn.

Cuối cùng, ca sĩ Trọng Tấn đánh giá như thế nào về ý nghĩa và tầm quan trọng của loạt bài "10 tác phẩm nghệ thuật về hình tượng Đất nước đi cùng năm tháng" mà Báo Dân Việt thực hiện trước thềm Đại lễ 2/9?

- Tôi thật sự không dám đánh giá. Vì tôi nghĩ bản thân không đủ khả năng đưa ra nhận định những tác phẩm kinh điển đã được đúc kết, chắt chiu qua thời gian ở tất cả các lĩnh vực nghệ thuật từ văn học, âm nhạc, điện ảnh…

Tôi chỉ nói rằng: Xin được nghiêng mình trước những tượng đài nghệ thuật đó. Và hy vọng trong tương lai của đất nước và con người Việt Nam, thời đại nào chúng ta cũng có những tượng đài nghệ thuật trường tồn với thời gian. Đồng thời, luôn có những con người cống hiến cho đất nước những tác phẩm giá trị sâu sắc về đất nước, Tổ quốc đi cùng năm tháng.

Cảm ơn ca sĩ Trọng Tấn với cuộc trò chuyện này.

Nhân dịp này, xin mời bạn đọc cùng thưởng thức lại bài thơ “Đất nước” của nhà thơ Tạ Hữu Yên. Báo Dân Việt đăng toàn văn bài thơ, trích từ cuốn “Tuyển thơ Tạ Hữu Yên”, NXB Hội Nhà Văn, năm 2011.

Đất nước tôi

Thon thả giọt đàn bầu

Nghe dịu nỗi đau của mẹ

Ba lần tiễn con đi

Hai lần khóc thầm lặng lẽ

Các anh không về, mình mẹ lặng im.

***

Đất nước tôi,

Từ thuở còn nằm nôi

Sáng chắn bão giông, chiều ngăn nắng lửa

Lao xao trưa hè một giọng ca dao.

Xin hát về Người, đất nước ơi

Xin hát về Mẹ, Tổ quốc ơi

Suốt đời lam lũ

Thương luỹ tre làng bãi dâu bến nước

Yêu trọn tình đời muối mặn gừng cay.

***

Xin hát về Người, Đất nước ơi

Xin hát về mẹ, Tổ quốc ơi

Mấy mùa không ngủ

Ngăn bước quân thù phía Nam phía Bắc

Vai mẹ lại gầy gánh gạo nuôi con.

***

Xin hát về Người, đất nước ơi

Xin hát về Mẹ, Tổ quốc ơi

Tảo tần chung thuỷ

Như những câu hò lắng trong tiếng sáo

Đêm lạnh dặt dìu tiếng mẹ ru con

***

Xin hát về Người, đất nước ơi

Xin hát về mẹ, Tổ quốc ơi

Vẫn còn gian khổ

Hạt thóc chia đều, dẫu no dẫu đói

Ta bạn vẹn tình đắng ngọt cùng vui

***

Đất nước tôi. Đất nước tôi

Sáng ngời muôn thuở

Khi “trăng đã vào cửa sổ đòi thơ”.

×