Phan Kính - Vị danh nhân quê Hà Tĩnh được phong Thám hoa hai nước

Thám hoa Phan Kính tự là Dĩ Trực, hiệu Tĩnh Trai, sinh năm 1715 tại làng Vĩnh Gia, xã Lai Thạch, huyện La Sơn (nay là xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc, tỉnh Hà Tĩnh). Sinh ra trong một gia đình nhà nho nghèo nhưng Phan Kính sớm có chí học tập. Ban đầu ông học với cha, sau học với cậu, nổi tiếng thần đồng, 6 tuổi đã học thuộc và viết lại được quyền “Thiên gia thi”, 8 tuổi đỗ đầu kỳ sát hạch xã Lai Thạch. Ông làm quan dưới thời Vua Lê Hiển Tông nhà Lê Trung Hưng. Phan Kính là bậc danh thần văn võ song toàn, chính trị, ngoại giao đều có công trạng xuất sắc.

Năm Quý Hợi (1743), Phan Kính ra Thăng Long tham dự kỳ thi Hội và được chọn vào thi Đình. Quyển thi của Phan Kính được Vua dùng bút son ngự phê “Cho đỗ đệ nhất giáp tiến sĩ cập đệ đệ tam danh” (tức đỗ đầu khoa thi với danh vị Thám hoa - học vị cao nhất của khoa thi năm Quý Hợi do khoa thi này triều đình không lấy Trạng nguyên, Bảng nhãn). Từ năm 1744 - 1761, ông đảm nhận nhiều vị trí quan trọng như được bổ nhiệm đi kinh lý Nghệ An với chức vụ Tuyên úy phó sứ; giữ chức Hiệp đồng trấn Sơn Tây; sau đó lại được chúa Trịnh Doanh cử lên làm Đốc đồng Tuyên Quang…

Phan Kính là người có công lớn trong việc tạo nên mối bang giao giữa nhà Thanh và nước ta. Theo sách Đại Nam nhất thống chí, trong thời gian từ năm 1759 - 1760, Phan Kính được triều đình cử đi sứ phương Bắc để ký kết văn kiện chính thức về biên giới. Với kiến thức sâu rộng, uyên bác, khéo léo trong ngoại giao, có nhiều công lao giúp nhà Thanh và Đại Việt phân định và ổn định biên giới, Phan Kính được Vua Càn Long mến phục tài trí. Vua Thanh đã gia phong cho ông danh vị “Lưỡng quốc Đình nguyên Thám hoa”, ban tặng ông một chiếc áo cẩm bào và bức trướng ghi dòng chữ: “Thiên triều đặc tứ, Bắc Đẩu dĩ Nam, nhất nhân nhi dĩ” (Thiên triều đặc cách, phía Nam Bắc Đẩu, chỉ một người thôi).

Đình nguyên Thám hoa Phan Kính là người am hiểu nhiều lĩnh vực về văn hóa, quân sự và kỹ nghệ. Khi nghiên cứu các loại tiền đúc Việt Nam cho thấy, đồng tiền Cảnh Hưng do Phan Kính đúc ở Sơn Tây có kích thước mỏng, màu sáng, ít hoen ố của đồng, gọn nhẹ, mỹ thuật hơn các đồng tiền đúc khác. Bởi đồng tiền được đúc bằng hợp kim, đồng đỏ pha với thiếc. Còn các đồng tiền đúc của các triều đại khác thì chỉ đơn thuần là đồng, hoặc kẽm nên chất lượng và màu sắc kém hơn hẳn. Việc đúc tiền bằng hỗn hợp kim loại đó là sự đổi mới về chất của quy trình công nghệ, sáng tạo trong khoa học kỹ thuật của danh sỹ Phan Kính. Ông là người vừa tinh thông về công nghệ đúc tiền qua công thức chế tác kim loại, vừa là người biết tư duy kinh tế tiền tệ, sử dụng đồng tiền để phát triển sản xuất và thúc đẩy nền kinh tế. Theo sách Danh nhân Phan Kính - NXB Khoa học xã hội (Hà Nội, tháng 10/1999), từ năm Kỷ Tỵ đến năm Tân Mùi (1749 - 1751), dưới sự chỉ đạo của Phan Kính, đã có 10 vạn quan tiền được đúc để phục vụ chi tiêu cho 18 đạo quân của quốc gia và lưu thông toàn quốc.

Năm 1761, Phan Kính lâm bệnh nặng và qua đời tại quân doanh Hưng Hóa. Sau khi ông mất, để ghi nhớ công lao nội trị và ngoại giao của Thám hoa Phan Kính, Vua Lê Hiển Tông phong sắc cho ông là “Thành hoàng hiệu Anh Nghị Đại Vương” và lập đền thờ ở xã Lai Thạch, có ngựa đá, voi đá, sư tử đá, theo thể thức của một vương tướng. Trải qua bao biến thiên và ảnh hưởng chiến tranh, đền xuống cấp trở thành phế tích. Về sau, con cháu trong dòng họ đã xây dựng lại đền thờ ông tại xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc. Đền thờ được xếp hạng di tích lịch sử cấp quốc gia năm 1992. Tên danh nhân Phan Kính được đặt cho con các con đường ở TP Hà Tĩnh, TX Hồng Lĩnh, TP Vinh và lấy làm tên của một trường tiểu học tại quê hương ông ở xã Kim Song Trường, huyện Can Lộc. Hằng năm, vào ngày mất của ông, Nhân dân xã Kim Song Trường và các địa phương lân cận cùng bà con dòng tộc họ Phan tổ chức lễ giỗ để tỏ lòng tri ân, ghi nhớ công lao của to lớn suốt cuộc đời vì nước, vì dân của danh nhân Phan Kính.

×