Nối tiếp nhà Lý, nhà Trần tổ chức khoa thi đầu tiên vào năm 1232. Nhận thấy các sĩ tử đỗ đạt đều ở xung quanh khu vực Kinh thành (Gồm Kinh thành và Tứ trấn xung quanh), trong khi đó sĩ tử đến từ các vùng xa hơn không có ai đỗ đại khoa, triều đình đã quyết định đặt ra 2 danh hiệu Trạng nguyên: Sĩ tử ở Kinh thành và Tứ trấn đỗ đầu gọi là Kinh Trạng nguyên, còn sĩ tử đỗ đầu nơi vùng xa gọi là Trại Trạng nguyên.

Lệ này kéo dài 4 khoa thi từ năm 1256 đến 1266 thì bỏ vì ở phương nam đã có rất nhiều sĩ tử chăm chỉ đèn sách.

Sau khi bỏ lệ 2 Trạng nguyên, đến khoa thi thứ hai (1275) thì vùng đất phương nam đã có danh hiệu Trạng nguyên đầu tiên. Sau 200 năm kể từ khoa thi năm 1075, người vinh dự đỗ Trạng nguyên đầu tiên cho cả vùng Nam Châu Hoan tức Đức Thọ, Hà Tĩnh là Trạng nguyên Đào Tiêu. Khoa thi này có tổng cộng 3 người phương nam đỗ đạt.

Khoa thi này lấy đỗ 27 người, Trạng nguyên là Đào Tiêu, ngôi vị thứ hai là Bảng nhãn thì không có ai, Thám hoa là Quách Nhẫn. Theo Đại Việt Sử ký Toàn thư thì Đào Tiêu sinh ra ở xã Bà Hồ, huyện Chi La, lộ Nghệ An.

Đào Tiêu vừa là người đỗ Trạng nguyên đầu tiên ở phương nam, lại vừa mở ra thời kỳ phát triển về khoa bảng cho vùng đất này.

Do sau này khi quân Minh đánh chiếm được Đại Việt, các tài liệu có giá trị về văn hóa và lịch sử đều bị đốt hoặc chở về Nam Kinh, nên những ghi chép về cuộc đời làm quan của Đào Tiêu không có, cũng không ai rõ Trạng nguyên đầu tiên ở phương nam làm quan ra sao.

Chỉ sau đó vài năm Đại Việt bước vào cuộc chiến chông quân Nguyên Mông lần thứ hai và thứ ba, hẳn Đào Tiêu cũng đóng góp công sức cho cuộc chiến này.

Việc Đào Tiêu đỗ Trạng nguyên khai khoa cho vùng đất phương nam có ý nghĩa rất lớn. Khi ông mất dân chúng lập đền thờ và phong là Phúc Thần, gọi ông là "quan Trạng" hay "Trạng Đào", và truyền nhau câu vè:

Kẻ Giè vang tiếng truyền xa

Có hai quan Trạng dân ta phụng thờ

"Kẻ Giè" tức Yên Hồ quê hương của Đào Tiêu. "Hai quan Trạng" là chỉ Đào Tiêu và sau này là Đoàn Xuân Lôi đỗ đầu khoa thi năm 1384.

Một số ghi chép về Trạng nguyên Đào Tiêu

Đào Tiêu người Yên Hồ, đậu Trạng nguyên khoa Ất Hợi đời Trần Thánh Tông (khoa 1275), là người khai khoa cho đất nam Châu Hoan sau 200 năm vắng bóng người đậu đại khoa kể từ khoa thi đầu tiên do nhà Lý mở (1075).

- Cuốn  CÁC NHÀ KHOA BẢNG HÀ TĨNH" (Tác giả Thái Kim Đỉnh) viết:

"Đào Tiêu - (Theo "Đại Việt sử ký toàn thư" Bản kỷ - Quyển V - Một số sách do lầm dạng chữ chép là Đào Thú ), người xã Bà Hồ, huyện Chi La, lộ Nghệ An (Có sách chép ông là người làng Phủ Lý, huyện Đông Sơn, Thanh Hoa - có thể quê gốc ông ở Thanh Hoa, sau mới dời về Chi La, Nghệ An, như các vị thủy tổ nhiều dòng họ khác). Ông đỗ trạng nguyên khoa thi mùa xuân năm Ất hợi niên hiệu Bảo Phù thứ 3 ( 1275) đời Trần Thánh Tôn. Sử không ghi chép chức quan cũng như thân thế, sự nghiệp của ông.

Như vậy chúng ta thống nhất được quan điểm về quê quán của Đào Tiêu và tên gọi Đào Thúc như một số thông tin trên mạng đăng tải.

Thái Kim Đỉnh còn đưa ra một chứng cứ lịch sử rất rõ ràng và không thể phản bác khác để khẳng định tiếp Đào Tiêu là người Hà Tĩnh. Xin trích nguyên văn đoạn tiếp theo:

"Trước 1945, ở làng Trung, Yên Hồ, tức Bà Hồ, Bình Hồ đời Trần - Lê, có ngôi đền thờ Đào Trạng Nguyên (Vị hiệu là "Trần triều Trạng nguyên lịch triều phong Đoan túc Dực bảo trung hưng, gia phong quang ý tôn thần, Đào Tướng công). Nay đền không còn nhưng ở đây còn có chi họ Đào, con cháu Đào Tiêu, và ở nhà thờ chi họ này còn lưu giữ được 3 đạo sắc phong thần cho "Trần triều Trạng nguyên Đào Tướng công" (1 đạo đề "Duy Tân tam niên, bát nguyệt, thập nhất nhật; 1 đạo đề "Thành thái thập niên, lục nguyệt sơ nhất nhật"; 1 đạo đề "Khải Định cửu niên, thất nguyệt, nhị thập ngũ nhật").

Hiện đền thờ ông ở thôn 3 xã Yên Hồ, với nhiều đồ tế khí và các sắc phong của các triều đại phong kiến. Được công nhận là di tích lịch sử cấp tỉnh năm 2008.

×