Thật ra người ta bắt hết sâm cầm trên ao đầm sông hồ Việt Nam rồi, nhưng cứ mùa thu mỗi độ là loài này lại di cư từ phương Bắc xuống, bổ sung vào sự gần như hết sạch sâm cầm ở Việt Nam kia, nên việc thi thoảng chúng vẫn còn dáo dác bơi lội ở vùng hẻo lánh nào đó. Còn ở Úc, một góc nhìn, một lần bấm máy hay một lần bạn ngơ ngác bước ra thăm ngắm, là cả nghìn con sâm cầm bay ào lên trời. Chúng “bốc” lên một cái khiến bạn tưởng như trời đất vút lên cao, như một đám mây đen kịt, còn bạn rơi ngược xuống theo trọng lực trái đất.

Trong hoàng hôn, chim bồ nông sải cánh tới hai mét cứ bay như đoàn máy bay phản lực nhỏ màu trắng ngà, thi thoảng lại sà xuống mặt nước ào ào rầm rộ. Các phom mỏ có vân thớ, to như cái gộc tre. Chúng ào ạt, quần quật chờ lũ chim cốc hễ bắt được con cá nào là lao tới cướp, hai bên tranh giành huyên náo mặt nước. Ngoài khơi bát ngát, người ta dựng các cọc tre, hoặc tận dụng các thân gỗ cũ đã chết vẫn “kiễng chân” đứng nguyên vị trí (trên mặt sông, hồ, biển), rồi làm các chuồng nhỏ rải rơm rạ cho bồ nông và nhiều loài đẻ trứng, ấp nở.

Anh bạn gốc Việt đi ngắm chim Úc cùng tôi bảo, khi đàn bồ nông bơi như tàu thuyền lặng lẽ trắng toát mặt biển, nhìn chúng chao lượn sải cánh rộng thuênh, lao vùn vụt như động vật ngoài hành tinh đang từ trời cao tập kích trái đất, tôi lại nhớ tác phẩm của Nhà văn Sơn Nam (người viết sử “miền đất phương Nam” nước ta!) nổi tiếng.

Ông Sơn Nam viết “Tháng chạp chim về”, mô tả từng đoàn “bạn giết” đi sát hại hàng vạn con chim bồ nông mới lớn trong đêm. “Trang sử” ấy, chắc chắn bất kỳ ai trên thế giới này cũng phải kinh sợ. Phải coi là chuyện chưa từng có của loài người. “Đừng tự hỏi chim bồ nông vì sao không còn cá thể nào (hoặc còn quá ít) lai vãng đến xứ ta”, anh bạn trăn trở.

Tôi bảo, vậy à, tôi chưa đọc; anh bạn bèn dừng xe, bật điện thoại thông minh, gõ tên “Tháng chạp chim về”, rồi mở chương trình sách nói. Lời đọc vang vọng cả hành trình. Bỗng dưng, tôi nhớ tới những “thành phố thịt chim” ở Việt Nam (trong đó có Hà Nội), la liệt các hệ thống nhà hàng, mỗi ngày giết cả nghìn cá thể chim hoang dã từ bé bằng ngón tay tới to bằng bắp đùi người trưởng thành, cả diệc xám và bồ nông! - bất chấp những điều trên vi phạm đủ thứ quy định luật pháp và đạo đức bảo tồn…

Tác phẩm của cụ Sơn Nam viết:

“Tháng Mười Một, (mỗi cặp) chim bồ nông đẻ ra ba trứng, lớn hơn trứng ngỗng chút ít. Sau đó, chim trống và chim mái thay phiên nhau ấp. Khi trứng nở, chúng tiếp tục ấp con dưới cánh cho ấm. Chờ khi chim con có lông ống thì chim trống lẫn chim mái bay đi tận Biển Hồ để tìm mồi nuôi con. Chừng hai ngày sau, khi trở về trong đãy (bọc da dưới mỏ) mỗi con đều đầy cá (…).

Lúc chim bồ nông đút mồi cho con, chúng ta có thể nói là một trận giặc lớn. Hàng ngàn con già sói, con chim chó đồng bay lại để giựt mồi cho con mình. Vì vậy khi con cá ở Biển Hồ từ trong đãy moi ra là chim bồ nông phải tranh đấu với ba loại chim kia. Và chính loại chó đồng, già sói lại phải đánh lộn cắn nhau để giành giựt, như ăn cướp chia của...

Trứng bồ nông vừa nở, người chủ sân bắt đầu lo mướn "bạn giữ sân." Nhiệm vụ của "bạn" là dọn một con đường tương đối trống trải từ mé rạch lên sân. Ðồng thời, họ cất trại dựng hai vòng thành lớn bằng tre chung quanh sân.

Vòng thành thứ nhứt hơi vuông, mỗi cạnh dài cỡ sáu trăm thước, cao hai thước tây. Kế đó là vòng thành thứ nhì bên trong là tường để xử tử loài chim. Nền đất dọn sạch cỏ. Giữa hai vòng thành có cánh cửa lớn bằng tre.

Ðâu đó xong xuôi, chủ sân mướn chừng hai chục người bạn, khác, gọi là "bạn giết". Họ ra tay khi đàn chim bồ nông con bắt đầu bay sập sận nghĩa là mọc lông cánh đầy đủ. Nếu để trễ, chim con sẽ bay mất.

Ðêm ấy trời tối, vào khoảng canh ba. Sau khi được cha mẹ đút mồi, đàn chim bồ nông con vui chơi hả hê, bơi lội tung tăng dưới ao rồi trở về ngủ trên ổ. Mẹ cha của chúng đã đi vắng tận Biển Hồ, tìm mồi cho ngày mai.

Bỗng đâu từ bốn phía có tiếng la ó, gầm thét của loài người. Mở mắt ra, bầy chim con phải choá mắt vì những đốm lửa đỏ rực. Mấy người bạn giết đã xông vào, hai tay cầm đuốc quơ qua, quơ lại. Ðàn chim con chạy tứ tung, tìm một lối thoát tuyệt vọng. Chúng bắt đầu chạy dồn vào một xó để lần lượt gom vào vòng thành thứ hai như cá vào rọ.

Cạnh cửa tre hạ xuống, hàng chục người đứng bao vây phía ngoài pháp trường nọ, miệng la inh ỏi, tay quơ đuốc lửa. Dầu muốn xé rào chui ra, lũ chim nọ cũng không dám. Khi ấy, hai chục người "bạn giết" bước vào phía trong để thi hành nhiệm vụ đao phủ với hai bàn tay không. Quần áo của họ nai nịt gọn gàng. Ngang lưng thắt sợi dây nịt lớn làm bằng yếm dừa để đề phòng loại mòng chim chun vào người. Loại mòng này hay đeo theo cánh chim bồ nông để hút máu như chí, như rận.

Hai chục người phải đối phó với chín mười ngàn chim bồ nông! Họ lanh lẹ lắm, tả xông hữ đột như Triệu Tử Long, Ðương Dương Trường Bản, tay trái họ nắm cần cổ chim tay mặt nắm đầu chim. Họ vặn lọi lại. Chim chết không kịp ngáp. Giết rồi quăng xuống tại chỗ. Phải lanh tay lắm mới giết kịp. Ðể chậm trễ thì chừng mặt trời mọc, bầy chim lớn từ Biển Hồ sẽ chứng kiến cảnh tượng đẫm máu này. Chúng sẵn sàng đáp xuống chiến đấu một mất một còn với loài người để giải thoát cho đàn con.

Trời sáng. Thống thiết dường bao, tiếng kêu la của đàn chim lớn khi trở về không gặp con nghe vang dội cả góc rừng! Vài con may mắn hơn, tìm lại được bầy con nhờ chạy lạc nên thoát chết đêm vừa qua. Chúng tiếp tục đút mồi. Nhưng vài đêm sau, chủ sân mở cuộc tảo thanh lần thứ hai để tóm trọn gói.

(…)

Xong xuôi công việc, mấy người "bạn giết" về nhà uống rượu nghỉ ngơi. Giờ đã đến lúc người "bạn nhổ" làm việc. Họ nhổ lông cánh từng con, xong một con là bó lại, giao phó nắm lông cho chủ sân. Chủ sân ngồi kế bên, trao cho họ cây thẻ để sau này làm bằng chứng tính tiền công... Xen vào đó, còn mấy người cán hôi. Mấy người nầy tình nguyện nhổ lông không ăn tiền. Họ xin lại xác chim bồ nông, đem về lóc mỡ ra, nấu dầu để thắp đèn. Không cần nói rõ, ai cũng có thể hình dung được bãi chiến trường, hôm sau xác chim bồ nông vun lên cao ngất, như đống lúa ba bốn trăm giạ.

Ðó là cách giết loại chim bồ nông ở trên mặt đất. Ðối với loại chàng bè, già sói, chó đồng làm ổ trên cây thì phải tốn công hơn. Vào khoảng canh ba, mấy "bạn giết" trèo lên tìm ổ chúng bẻ cổ từng con rồi ném xuống đất.

Lông chim bán cho ghe buôn từ Hải Nam đến. Họ mua về để kết quạt”.

Sau khi đọc những mô tả trên, mỗi lúc nhớ tới cảnh quan văn, mưu sỹ như Khổng Minh lúc nào cũng phe phẩy cái quạt lông, tôi lại bị ám ảnh: người ta đã giết các loài chim đẹp, lạ, đáng yêu kia một cách kinh hoàng, đẫm máu, để nhổ lông bán cho thiên hạ đan quạt!

Chim sếu Úc đầu đỏ cổ đỏ, tràn ngập, chúng dắt con thơ đi trên đầm nước, lúc hứng tình thì sang đường chả cần xi nhan; khi tán tỉnh nhau thì chúng múa tưng bừng luyến ái và kêu những tiếng da diết nao lòng. Chim lặn mào lớn yêu nhau, ngủng ngoẳng lặn và đan hai mỏ và hai khoanh cổ dài vào nhau thành hình trái tim.

Lạ lùng không kém là chim te mặt nạ (tên khoa học Vanellus Miles), với hai cái cựa vàng óng nhọn hoắt ở rìa cánh. Mỏ vàng, chân đỏ, lông nâu trắng đen, phối màu tinh tế. Lúc thủ thế, chúng như cầm hai con dao găm màu vàng nhọn hoắt bóng nhoáng, trong khi trên mặt có một lớp nửa da nửa sừng màu vàng che kín như đeo mặt nạ lin-da sát thủ. Mặt nạ che từ mắt, trùm lên trước trán, hắt ra phía mỏ, kín rợp xuống cổ họng, thõng xuống thành dải vàng phơ phất mỗi bước đi.

Trông “vũ khí tối tân” “nai nịt kiếm sỹ” đội mũ sắt và mặt nạ sắt thế, nhưng lũ te mặt nạ (thuộc họ chim choi choi) lại rất hiền và lúc nào cũng nhẩn nha như thi sỹ dạo bộ bên các trảng đất ướt ven hồ đầy hoa cỏ rực rỡ. Chúng tìm côn trùng đáp ứng cơn gào réo của cái diều (dạ dày). Lúc kêu thì thảng thốt như trốn chạy, chứ không táo tợn như vẻ ngoài “đầu gấu đầu mèo” xăm trổ.

Chúng tôi cứ lái xe, thò ống kính tê lê của máy ảnh ra chụp. Thích thì dừng ô tô, dựng chân máy, ngắm nghía giữ khoảng cách với lũ chim hoang dã mà chụp. Đường đầm, đường ven biển, ven sông, cả đường rừng đều khá ổn để đi ô tô (chỉ cần xe 1 cầu đã đủ). Ở các khu vực dành cho người ngắm chim hoang dã ven biển, với từng đàn cà kheo, vịt cổ xanh, bồ nông, sâm cầm, te mặt nạ… “đông như quân Nguyên”, họ thiết kế các “công trình phụ trợ” rất bài bản.

Đường vào hide (khu vực ẩn nấp, phục kích để ngắm chim) ngoắt ngoéo ra sát bãi đá mép biển, họ làm tường vách lợp lá lẩu cỏ rác cao vút như “địa đạo” trên mặt đất. Bạn cứ đi theo con đường “hầm chui” đó, ba bề bốn bên các loài hoang dã không hề nhìn thấy bạn.

Vào lều rồi, thì bàn ghế kiên cố, có đủ các ảnh - tranh - thông tin về từng loài hoang dã bạn dự kiến sẽ nhìn thấy qua các lỗ châu mai. Ai thích ngắm thì gương ống nhòm, ai thích chụp thì kề máy ảnh. Quy định ghi rõ: không phát ra âm thanh gọi chim chóc, không cho chúng ăn. Còn bảo vệ môi trường và không xâm hại bất cứ loài hoang dã nào thì dĩ nhiên ở toàn cõi Úc đều thế cả, khỏi cần nhắc lại.

Ý thức bảo vệ các di sản văn hoá, thiên nhiên của người Úc thật đáng nể. Mỗi người trong nhóm yêu thiên nhiên hoang dã được tập huấn, kiểm tra trình độ, xác định danh tính rồi cấp cho một chiếc chìa khoá cổng sắt. Cả khu vực mênh mông bể Sở, gồm nhiều hồ nước, con kênh, các cánh đồng bất tận ven biển, cả mặt biển bát ngát của “khu bảo tồn” cách không xa Melbourne ấy được chia làm nhiều cổng vào. Tất cả các cổng chung nhau một loại chìa khoá.

Ai đủ tiêu chuẩn thì được phát chìa khoá, ra đóng vào mở. Có camera giám sát xem ai làm sai và phạt nặng, hoặc thu hồi quyền cầm chìa khoá, loại ra khỏi cộng đồng yêu thiên nhiên. Bạn lái xe của bạn vào, và trên xe bạn có bao nhiêu người tử tế hay không tử tế với môi trường, bạn phải chịu trách nhiệm cho điều đó. Vào thế giới chim thú hoang dã đó, với các loài chim di cư quý hiếm và nhút nhát, bạn tuyệt đối không được bước ra khỏi xe ô tô.

Ở trên xe bao lâu cũng được và chụp ảnh - gương ống nhòm ngắm chim bao lâu tuỳ thích. Nếu bạn ra khỏi xe, lũ chim sẽ sợ và bay đi, điều này tai hại cho sinh hoạt của chúng và làm phiền tới người khác. Chính các thành viên thượng tôn thiên nhiên đang thấy bạn trong tầm mắt của họ kia, sẽ là những “cảnh sát” nghiêm khắc nhất, giám sát và tố cáo bạn đó.

Không hiểu sao, quy luật bất thành văn của các loài chim hoang dã đều thế này: với một số loài chim nhút nhát, nếu bạn đi xe hơi, lù lù tiến tới, nổ máy phành phành cũng được, chim không ý kiến gì. Chúng vẫn kiếm ăn, đi dạo, yêu đương. Nhưng bạn bước ra khỏi xe, chắc chúng thấy dáng của bạn y xì dáng của bọn săn trộm, đánh bẫy, là chúng bay đi hết (ở Úc không có thợ săn chim, thì ở các nước khác trong hành trình di cư dọc vỏ trái đất của mình - trong đó có Việt Nam - các loài chim được cuộc đời “dạy dỗ” thế).

Vậy nên, người ngắm chim ít khi đi bộ hay đi xe hai bánh, mà họ thường đi ô tô và lái đều đều, ì ì, nhởn nhơ, lũ chim sẽ bảo nhau không coi “con thú” bốn chân lù lù kia là “thiên địch” (tôi lại đoán thế).

Tôi vẫn thường gặp một người nào đó, đi đến một bản làng nào đó, rồi lâu lâu cảm xúc và tư liệu đủ “chín” thì viết một cái gì đó. Riêng lần này, đi thăm cả một lục địa, cả một châu lục, khi về, tôi tự nhủ rằng viết gì đó gọi là nhật ký hành trình, viết ra kẻo nữa già lẫn rồi quên mất. Mục tiêu giản dị thế, nhưng vẫn thấy là quá sức ôm chứa của bản thân. Bút mực nào tả xiết?

Khi vào thăm khu vực tái hiện cơn sốt vàng ở thành phố đầy sức sống Ballarat (thành phố lớn nhất bang Victoria, Úc), chúng tôi được dẫn tới các đường hầm mà đi một bước là hiệu ứng “bẫy” thế nào đó, thác chảy trắng trời, như động đất sóng thần, rồi đi một khúc tất cả lại êm đềm. Ai đó bảo, hầm vàng “chết xanh cỏ, sống đỏ ngực” hồi người trên khắp thế giới được cơn lốc vàng cuốn đến rồi “xanh chín” sự sống của mình trên đất Úc… là thế đó. Tôi được trải nghiệm xúc quặng, đãi vàng sa khoáng bên dòng suối.

Trên bờ, nam phụ lão ấy ăn mặc như người của thế kỷ trước, hồn hậu tiếp khách muôn phương và hành xử thật lịch lãm. Đây là một khu giống như xóm liều của dân đào vàng hồi ấy, vậy mà đủ xe ngựa kềnh càng sang trọng, đủ rạp hát, vũ trường, hàng cà phê, quán bar, đủ dân anh chị và các trò đỏ đen quy mô cực lớn.

Thế mới hiểu, cơn sốt vàng đã mở đường cho cả thế giới tràn về lục địa Úc hoang vắng, góp phần “kích nổ” cho sự tráng lệ và thịnh phát của Úc ngày nay ra sao. Càng thấm thía hơn là về cái tài của những người làm bảo tàng, sưu tầm tư liệu và trình diễn các giá trị theo đúng bối cảnh lịch sử độc đáo thời bấy giờ. Tôi xin chụp ảnh với các cô bé má đỏ bồ quân chơi các trò đồng dao, bên ông lão đội mũ cao bồi, lưng đeo kiếm cổ sắc lẻm, tay chống gậy cù hèo, ông lịch lãm kể chuyện xưa và luôn tươi cười khi quá nhiều người xin chụp ảnh chung.

Trong những bảo tàng, người ta trưng bày các mẫu vật vàng và đá quý đẹp đến ngẩn ngơ, thêm ảnh các ông trùm đứng bên khối quặng vàng khổng lồ, trong cơn sốt vàng như kiểu miền Viễn Tây nước Mỹ. Người ta mang đủ mẫu vật chim thú, các loài hoang dã quý hiếm và độc đáo về trưng bày. Họ cũng tìm các cọng lông, mẩu xương động vật đã từng bị tước đoạt từ các loài quý hiếm đang sống (bằng cách giết chúng) rồi tạo tác nên các vương miện, áo xống, mũ mãng, đồ tế lễ trên khắp thế giới. Nhìn vào đây, mới biết người ta đã tiêu thụ “di sản thiên nhiên” của nhân loại, của hôm nay và cả thế hệ tương lai một cách phung phí và mông muội ra sao.

Lục địa Úc mênh mông và dài dặc, tôi nhỏ bé và hữu hạn, chuyến “cưỡi ngựa xem hoa” kia lại càng chuồn chuồn đạp nước hơn. Nhưng việc đi lạc vào rừng hoang, việc lọ mọ khám phá các đô thị sầm uất thời mới, việc “khảo cổ” các câu chuyện lịch sử - huyền tích nơi này… - thế cũng đủ để - tự mình thôi nhé - tôi coi là trải nghiệm không thể nào quên. Thời buổi của mạng internet và kiến thức xã hội phủ kín toàn cầu chỉ bằng một cái di hay kích chuột nhẹ hều này, tôi dám cần mẫn viết ra ngần ấy chuyện, kể cũng là quá “liều” rồi. Chắc gì “mua vui đã được một vài trống canh”.

Australia - Hà Nội, năm 2025.

×