Từng thống trị thảo nguyên Á-Âu, vì sao Hãn quốc Nhu Nhiên diệt vong?

Giữa các làn sóng di cư, tranh giành lãnh thổ và va chạm văn hóa không ngừng nghỉ trên thảo nguyên Trung Á và cao nguyên Mông Cổ, Hãn quốc Nhu Nhiên từng là một thế lực du mục hùng mạnh. Trong suốt gần hai thế kỷ, từ cuối thế kỷ IV đến giữa thế kỷ VI, Nhu Nhiên đã vươn lên như một đế chế đầy quyền lực của người Tiên Ti, đối trọng với các triều đại phương Bắc như Bắc Ngụy, và là kẻ cai trị cả một vùng lãnh thổ rộng lớn kéo dài từ hồ Baikal đến tận Đại Hưng An Lĩnh. Tuy nhiên, cùng với thời gian, sự thoái trào nội tại và sự nổi lên của các bộ tộc đối địch như Đột Quyết đã dẫn đến sự diệt vong của đế chế này một cách bi kịch.

Nguồn gốc và sự nổi lên của Hãn Quốc Nhu Nhiên

Hãn quốc Nhu Nhiên bắt nguồn từ một chi của dân tộc Tiên Ti – một trong những tộc người du mục lớn ở phương Bắc cổ đại Trung Hoa. Người Nhu Nhiên sinh sống và di cư theo mùa trên cao nguyên Mông Cổ, vốn là vùng đất khắc nghiệt nhưng đầy chiến lược. Với truyền thống kỵ binh thiện chiến, tộc người này dần hình thành các thiết chế chính trị sơ khai, và từ đó vươn lên thành một hãn quốc có tổ chức, có người đứng đầu là các thiền vu (hoặc đại hãn), cai trị cả vùng thảo nguyên rộng lớn.

Trong thời kỳ cực thịnh, lãnh thổ của Nhu Nhiên kéo dài từ phía bắc Cương Vực đến hồ Baikal, từ miền Sơn Nam Lộc ở phía nam, tới Đại Hưng An Lĩnh ở phía đông, và đến tận Chuẩn Cát Nhĩ ở phía tây – ngăn cách với các thế lực khác bằng các vùng đất hoang và bồn địa rộng lớn. Có thể nói, Nhu Nhiên thời kỳ đó đã chiếm lĩnh toàn bộ vùng trung tâm Á-Âu – nơi từng là trái tim của các đế chế du mục như Hung Nô trước đó, và Mông Cổ sau này.

Xung đột và những rạn nứt nội tại

Tuy nắm giữ vị trí chiến lược và quân sự mạnh mẽ, Nhu Nhiên không thể tránh khỏi những xung đột với các thế lực khác – đặc biệt là triều đình Bắc Ngụy ở Trung Nguyên. Để ngăn chặn sự bành trướng của Nhu Nhiên, Bắc Ngụy đã thực hiện chính sách “chia để trị”, ủng hộ các bộ tộc nhỏ như Cao Xa để đối đầu với Nhu Nhiên.

Năm 487, thủ lĩnh A La Phục Chí La của tộc Cao Xa quyết định rời khỏi sự kiểm soát của Nhu Nhiên, chuyển về phía tây, tự xưng là Vương và lập nên một quốc gia mới – nước Cao Xa. Sự ly khai này không chỉ là một thất bại chiến lược với Nhu Nhiên, mà còn là dấu hiệu đầu tiên cho thấy sự suy yếu từ bên trong, khi các bộ tộc lệ thuộc dần mất lòng trung thành và muốn tự chủ.

Trong cùng thời kỳ đó, Bắc Ngụy cũng bắt đầu tổ chức lại thế lực du mục ở vùng biên cương để chống lại Nhu Nhiên. Họ cho A Na Gui đến Thổ Nhược Hề Tuyền, một trung tâm chính trị phía bắc Hoài Sóc, trong khi Bà La Môn được đưa đến quận Tây Hải cũ, gần vùng Diên Hải. Đây là những bước đi chiến lược nhằm tạo nên các rào chắn quân sựđối phó với sự uy hiếp từ Nhu Nhiên ở phía bắc.

Sự trỗi dậy của Đột Quyết và đại họa ập đến

Đòn chí tử với Hãn quốc Nhu Nhiên không đến từ Bắc Ngụy mà đến từ một kình địch mới: tộc Đột Quyết (Turkic). Là hậu duệ của các bộ lạc Hung Nô cũ, Đột Quyết được xem là thế lực kỵ binh trẻ trung, thiện chiến và đoàn kết hơn hẳn các tộc người khác. Với sự dẫn dắt của các đại hãn như Bumin và Istämi, Đột Quyết liên kết với các thế lực Hán tộc, chớp thời cơ tấn công Hãn quốc Nhu Nhiên trong lúc nội bộ đang rạn nứt.

Năm 555, trong một chiến dịch quân sự quy mô lớn, quân Đột Quyết tấn công trung tâm Nhu Nhiên. Hãn quốc vốn đã suy yếu sau nhiều năm nội chiến và mất đất không còn đủ sức kháng cự. Thủ lĩnh cuối cùng là Đặng Thúc Tử, cùng những người trung thành, buộc phải bỏ chạy sang Tây Ngụy để cầu cứu. Tuy nhiên, bi kịch không dừng lại ở đó.

Tại cổng Thanh Môn của thành Trường An, Tây Ngụy đã phản bội và giết chết Đặng Thúc Tử cùng tàn quân Nhu Nhiên, có thể vì áp lực từ Đột Quyết hoặc do lo sợ một thế lực ngoại tộc phục hồi. Hãn quốc Nhu Nhiên chính thức bị xóa tên khỏi lịch sử, tan rã hoàn toàn sau gần 150 năm tồn tại.

Di sản và lời cảnh báo từ một đế chế bị lãng quên

Sự sụp đổ của Hãn quốc Nhu Nhiên không chỉ là kết thúc của một nhà nước du mục, mà còn là một chương bi tráng về vòng luân hồi của các đế chế thảo nguyên: nổi lên rực rỡ, cai trị vùng đồng cỏ rộng lớn, rồi bị lật đổ bởi những thế lực mới nổi, cũng đến từ chính mảnh đất khắc nghiệt đó.

Dù không để lại nhiều dấu tích vật chất, Hãn quốc Nhu Nhiên vẫn được sử sách ghi chép như một mảnh ghép quan trọng trong lịch sử quan hệ Trung Hoa – thảo nguyên, là một trong những ví dụ tiêu biểu về sự hưng vong chóng vánh của các đế chế du mục phụ thuộc vào đoàn kết nội bộ và cán cân quyền lực khu vực.

Họ từng kiểm soát cả một vùng đất rộng lớn hơn bất kỳ triều đại Hán tộc nào lúc bấy giờ, từng khiến Bắc Ngụy phải dè chừng, từng chặn đứng nhiều thế lực lấn chiếm từ phương Tây. Nhưng rồi cũng phải quỳ gối trước sức mạnh và sự linh hoạt của một đối thủ mới – Đột Quyết, để lại bài học đắt giá cho những thế lực sau này như Khiết Đan, Nữ Chân hay Mông Cổ.

Hãn quốc Nhu Nhiên là minh chứng sống động cho sự biến động khôn lường của lịch sử vùng thảo nguyên Á – Âu. Từ một liên minh du mục trở thành đế chế hùng mạnh, rồi bị xóa sổ chỉ trong vài trận chiến, Nhu Nhiên để lại phía sau một quá khứ oanh liệt nhưng bi thương – nơi mà vận mệnh của cả dân tộc có thể thay đổi chỉ trong một đời người.

Dù đã bị lịch sử vùi lấp, nhưng cái tên Nhu Nhiên vẫn gợi lên hình ảnh của một thời kỳ hoang dã, đầy kiêu hãnh, của vó ngựa, cung tên và những tộc người từng làm cả Trung Nguyên phải ngước nhìn.

×