Chiều 15/5, tại phiên thảo luận tổ của Quốc hội về dự thảo Nghị quyết liên quan đến cơ chế, chính sách đặc biệt phát triển kinh tế tư nhân, Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc đã có phát biểu rất thẳng thắn: "Phát triển kinh tế tư nhân là cần thiết và đúng đắn để tạo đột phá cho nền kinh tế".

Nhưng ông cũng cảnh báo rằng, đề xuất lập một quỹ cho vay hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa – nhất là các doanh nghiệp khởi nghiệp – sẽ thất bại ngay từ khi thiết kế. Lý do là không có cơ chế thu hồi vốn. Những doanh nghiệp này thường không có tài sản đảm bảo, trong khi các ngân hàng thương mại, dù có tài sản thế chấp, cũng thường xuyên gặp khó khăn trong thu hồi nợ.

Phát biểu này không chỉ là nhận định kỹ thuật của một người từng đứng đầu ngành tài chính – kiểm toán, mà còn phản ánh một thực tế nan giải: Chính sách hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa tại Việt Nam lâu nay thiếu hiệu quả, một phần vì rơi vào tư duy “cứu trợ”, hơn là thúc đẩy năng lực thị trường thực chất.

Ý tưởng thành lập một quỹ hỗ trợ tài chính dành riêng cho doanh nghiệp nhỏ và vừa, thoạt nhìn, có vẻ hợp lý. Bởi lẽ, nhóm doanh nghiệp này thường khó tiếp cận vốn từ khu vực ngân hàng do thiếu tài sản thế chấp, hồ sơ tài chính yếu, thiếu lịch sử tín dụng và dòng tiền chưa ổn định. Nhưng khi quỹ được thiết kế như một kênh cho vay với điều kiện nới lỏng hoặc gần như không ràng buộc – không yêu cầu tài sản đảm bảo, không cơ chế rủi ro – thì chính sách ấy đã rời xa thực tế vận hành của thị trường tài chính. Nó trở thành một dạng bao cấp trá hình.

Khác với những khoản đầu tư mạo hiểm vốn được chấp nhận khả năng rủi ro rất cao và thường đến từ khu vực tư nhân với cơ chế chọn lọc khắt khe, các quỹ nhà nước mang trách nhiệm giải trình ngân sách. Khi cho vay mà không thể thu hồi, hoặc thu hồi kém hiệu quả, gánh nặng ấy sẽ chuyển hóa thành chi phí công – nghĩa là người dân và ngân sách lại phải “gánh” cho những lựa chọn đầu tư sai. Hơn nữa, không ít trường hợp, những chính sách ưu đãi tài chính kiểu này từng trở thành mảnh đất màu mỡ cho tình trạng trục lợi, xin – cho, và thao túng chính sách.

Không thể phủ nhận rằng khởi nghiệp là một lĩnh vực cần được khuyến khích và hỗ trợ. Nhưng hỗ trợ không đồng nghĩa với việc cung cấp vốn bằng mọi giá. Bởi vốn không phải là yếu tố duy nhất quyết định sự thành bại của một doanh nghiệp khởi nghiệp. Những yếu tố then chốt hơn, nhưng khó giải quyết hơn, lại nằm ở môi trường kinh doanh: Mức độ minh bạch, khả năng tiếp cận thông tin, chi phí tuân thủ pháp luật, năng lực nguồn nhân lực, sự kết nối trong chuỗi giá trị và cả văn hóa chấp nhận thất bại.

Việc Nhà nước trực tiếp cho vay – hoặc thành lập quỹ để cho vay – nếu thiếu một cơ chế đánh giá rủi ro, thiếu cơ chế kiểm soát hiệu quả, thì sẽ không khác gì việc “rót nước vào bình thủng”. Một khi các khoản vay không thể thu hồi, hoặc thu hồi kém hiệu quả, quỹ sẽ cạn dần và lại tiếp tục cần bổ sung vốn từ ngân sách. Một chu trình khép kín, luẩn quẩn: Lập quỹ – giải ngân – mất vốn – báo cáo lỗ – xin vốn bù – lập lại.

"Làm gì sinh ra một cái quỹ cho vay và thu tiền, đố các đồng chí cho vay mà thu được tiền đấy. Không có cơ chế nào thu tiền. Tài sản đảm bảo, tài sản thế chấp thì không có. Các ngân hàng thương mại cho vay có tài sản đảm bảo còn không thu tiền được", ông Phớc nói thêm.

Phát biểu của Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc cũng làm nổi bật vai trò cốt lõi của nhà nước trong hỗ trợ doanh nghiệp nhỏ và vừa: không phải là người “rót vốn trực tiếp”, mà là người kiến tạo môi trường, người dẫn dắt thị trường và người bảo vệ cạnh tranh lành mạnh. Một nền kinh tế tư nhân phát triển bền vững phải dựa trên năng lực nội sinh của các doanh nghiệp, chứ không thể dựa mãi vào các “quỹ phép màu” được thiết kế thiếu thực tiễn.

Thay vì tạo ra một quỹ cho vay, Nhà nước có thể tập trung vào các hình thức hỗ trợ khác phù hợp hơn với nguyên lý thị trường và ít rủi ro hơn cho ngân sách. Chẳng hạn, tài trợ một phần rủi ro tín dụng thông qua mô hình bảo lãnh, hoặc đồng bảo lãnh với ngân hàng thương mại. Trong mô hình này, doanh nghiệp vẫn phải vay vốn qua các kênh tài chính truyền thống, nhưng Nhà nước đứng ra bảo lãnh một phần nghĩa vụ nợ, từ đó khuyến khích ngân hàng mở rộng tín dụng mà không quá lo ngại rủi ro.

Một hướng đi khác là hỗ trợ phi tài chính – chẳng hạn như đào tạo, tư vấn chiến lược, kết nối thị trường, hỗ trợ về pháp lý và kế toán, hoặc xây dựng các trung tâm đổi mới sáng tạo công – tư. Những hỗ trợ này tuy không “hoành tráng” như cấp vốn, nhưng lại giúp doanh nghiệp nhỏ và vừa thực sự nâng cao năng lực cạnh tranh, thay vì trông đợi vào vốn dễ dãi.

Ngoài ra, nhà nước có thể khuyến khích hệ sinh thái đầu tư mạo hiểm tư nhân bằng cách tạo ra môi trường pháp lý thuận lợi, giảm bớt rào cản hành chính, ưu đãi thuế cho nhà đầu tư tư nhân tham gia vào lĩnh vực này. Khi có sự hiện diện mạnh mẽ của các quỹ đầu tư thiên thần, quỹ đầu tư mạo hiểm tư nhân, doanh nghiệp khởi nghiệp sẽ có thêm nhiều lựa chọn tiếp cận vốn và chịu sự sàng lọc thực chất hơn từ thị trường.

Một cơ chế khác cũng có thể xem xét là mô hình “đầu tư hoàn lại” – tức Nhà nước góp vốn vào một số doanh nghiệp khởi nghiệp thông qua hình thức đầu tư có điều kiện, theo đó sẽ thu hồi vốn hoặc cổ phần khi doanh nghiệp đạt tiêu chí tăng trưởng hoặc chuyển nhượng. Mô hình này gần với đầu tư hơn là cho vay, và phù hợp với các chương trình tài chính công có định hướng rủi ro rõ ràng.

Thực tế cho thấy, nhiều chương trình, dự án hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ ở Việt Nam từng được triển khai nhưng hiệu quả rất hạn chế. Một phần vì thiết kế không gắn với nhu cầu thực tế của doanh nghiệp, phần khác vì thủ tục hành chính phức tạp khiến doanh nghiệp nhỏ không tiếp cận nổi, hoặc dễ bị thao túng bởi nhóm lợi ích. Từ đó, bài học quan trọng là mọi chính sách hỗ trợ phải dựa trên hiểu biết thực tiễn, có cơ chế giám sát rõ ràng và gắn với trách nhiệm giải trình.

Phát triển khu vực kinh tế tư nhân là lựa chọn chiến lược của Việt Nam, nhưng không thể phát triển bằng những chính sách “cứu trợ mềm”, với logic hỗ trợ không hoàn lại và kỳ vọng ít hiện thực. Doanh nghiệp tư nhân chỉ thật sự trưởng thành khi được đặt trong môi trường có cạnh tranh, có rủi ro và có động lực đổi mới.

Phó Thủ tướng Hồ Đức Phớc có thể đã nói điều nhiều người nghĩ nhưng ngại nói: khởi nghiệp không thể “nuôi bằng quỹ”, đặc biệt nếu quỹ ấy sinh ra đã mang trong mình tư duy bao cấp và thiếu cơ chế thu hồi vốn. Chính sách phát triển kinh tế tư nhân cần dựa trên nguyên lý thị trường và năng lực nội sinh, chứ không phải niềm tin mơ hồ rằng “hỗ trợ là đủ để thành công”.

×