Nguyễn Văn Tường sinh 1824 trong một gia đình nông dân nghèo tại làng An Cư, xã Triệu Phước, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị, mất năm 1886 tại Tahiti (đảo lớn nhất của quần đảo Society, nằm trong lãnh thổ Polynésie thuộc Pháp ở giữa Thái Bình Dương).

Nguyễn Văn Trường đỗ cử nhân năm 26 tuổi, được bổ làm Huấn đạo huyện Mộ Đức, Quảng Ngãi rồi tiếp tục được thăng Tri huyện Thành Hoá, nay chính là huyện Hướng Hoá, Cam Lộ và Đa Krông, thuộc tỉnh Quảng Trị...

Xuất thân mang nhiều yếu tố ly kỳ, từ "trùng tên với quốc tính", đến "con rơi của vua Thiệu Trị"

Theo tác giả Trần Siêu trong bài báo "Từ tú tài phạm huý đến phụ chính đại thần triều Nguyễn" đăng trên Báo Giáo dục và Thời đại thì, các tài liệu “Đại Nam thực lục chính biên” và “Quốc triều hương khoa lục” cho thấy, vào năm Thiệu Trị thứ 2 (1842), tại trường thi Thừa Thiên, có một sĩ tử người Quảng Trị đã thi đỗ tú tài, nhưng bị phát hiện tên trùng với quốc tính.

Dưới triều Minh Mạng đã có sắc dụ, ai mang họ Nguyễn mà tên kép có lót chữ Phước (Phúc), thì phải đổi chữ lót ấy. Nhưng sĩ tử họ Nguyễn, tên Phước Tường lại không chịu đổi. Do đó, người tú tài tân khoa phải bị gạch tên trong danh sách trúng tuyển và đồng thời bị tội đồ (đày nơi gần) một năm.

Về kì thi Hương vào năm Tự Đức thứ 3 (1850), sự cố chữ “Phúc” lại được Cao Xuân Dục và Quốc sử quán triều Nguyễn ghi chép như sau: “Nguyễn Văn Tường, người xã An Cư, huyện Đăng Xương, tỉnh Quảng Trị. Nguyên tên là Nguyễn Phước Tường; vì tên trùng với quốc tính, không chịu đổi, nên bị đi đày; hết hạn lại được phục hàm cử nhân”.

Năm ấy Minh Mạng đi tuần du Quảng Trị, có đem Tường Khánh Công (tức vua Thiệu Trị sau này) đi theo. Ở hành cung Quảng Trị, thấy một người con gái đẹp đi ngang, gọi vào “dùng”.

Sau đó Công theo phụ hoàng trở lại Huế, không ngờ người con gái ấy có thai và đã sinh ra Nguyễn Văn Tường. Khi sinh con, bà mẹ đã nói sự thật nên Nguyễn Văn Tường lấy họ vua để đi thi.

Sau khi đậu cử nhân (1850), dự thi Hội đạt đủ phân số điểm để được bổ nhiệm. Ông nhận chức huấn đạo (phụ trách việc dạy và học) tại huyện Mộ Đức, tỉnh Quảng Ngãi. Đến năm 1853, huyện Thành Hóa, thuộc tỉnh Quảng Trị được thành lập, ông được bổ làm tri huyện và làm việc ở đó 9 năm.

Chân dung quan phụ chính nhà Nguyễn, Kỳ vỹ Quận công Nguyễn Văn Tường thờ trong đền thờ ông tại quê nhà, làng An Cư, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Ảnh: Bảo tàng lịch sử quốc gia Việt Nam.

Thành Hóa là một nơi xung yếu “hậu lộ của kinh đô”, chỉ những người được tin cậy mới được giao trọng trách, nhất là trong thời điểm Pháp tấn công Đà Nẵng - Gia Định. Tại đây, ông đã xây dựng được một căn cứ địa tốt cho Huế, đoàn kết người Thượng với người Kinh.

Theo các tài liệu về quan phụ chính nhà Nguyễn-Nguyễn Văn Trường, năm 1853, huyện Thành Hóa, thuộc tỉnh Quảng Trị được thành lập. Nguyễn Văn Trường được bổ làm tri huyện và làm việc ở đó 9 năm.

Thành Hóa là một nơi xung yếu, “hậu lộ của kinh đô”, chỉ những người được tin cậy mới được giao trọng trách, nhất là trong thời điểm Pháp đã tấn công Đà Nẵng - Gia Định, kích động nội phản ở Bắc Kỳ, sứ bộ Phan Thanh Giản ký kết Hòa ước Nhâm Tuất (1862).

Tại đây, Nguyễn Văn Trường đã xây dựng được một căn cứ địa tốt cho Huế. Ông lại chứng tỏ là một người rất có tâm và tài trong việc đoàn kết người Thượng với người Kinh.

Năm 1862, ông vào kinh đô Huế giữ chức biện lý Bộ Binh, rồi vào Quảng Nam làm án sát.

Năm 1864, vì cần có vị quan giỏi để điều hành “điểm nóng” mâu thuẫn lương - giáo, ông được chuyển đổi làm phủ doãn kinh đô (tỉnh Thừa Thiên và đạo Quảng Trị). Năm 1866, vì cuộc khởi nghĩa Chày Vôi nổ ra trong phạm vi quản lý, ông bị cách chức.

Từ 1866 đến 1868, Nguyễn Văn Tường trở lại huyện Thành Hóa, với chức trách bang biện (tham mưu), tiếp tục xây dựng căn cứ địa Thành Hóa (Tân Sở về sau). Trong hai năm, ông lại được cấp ấn quan phòng với quyền được trực tiếp tâu lên vua những việc thực thi cụ thể cùng những kiến nghị rộng lớn.

Năm 1867, mặc dù đang ở huyện Thành Hóa, ông vẫn được triều đình và vua Tự Đức nhà Nguyễn điều động vào sứ bộ để vào Gia Định đàm phán với Pháp.

Đặc biệt, năm sau, khi sứ bộ dự định đi Paris, ông có viết một bản tấu nổi tiếng, thể hiện tư tưởng “phòng thủ chủ chiến” (thủ để chiến), đồng thời phê phán “ảo tưởng hòa nghị” (tháng 3 âm lịch, Mậu Thìn 1868).

Quan văn cầm gươm đi đánh trận mạc

Từ tháng 7 âm lịch, năm Mậu Thìn (1868), Nguyễn Văn Tường với chức tán tương quân thứ, đứng vào hàng ngũ các quan tướng chỉ huy 3 đạo quân hùng hậu nhất của triều Nguyễn, tiến ra Bắc tiễu phỉ (nội phản, nhất là tàn quân Thái bình thiên quốc toan xưng hùng xưng bá ở biên giới Đại Nam, mặc dù triều đình đã hết sức phủ dụ).

Suốt 5 năm, ông là một quan văn cầm gươm từng trải trận mạc trên vùng núi phía Bắc, đồng thời là một nhà ngoại giao trong nhiệm vụ thương thuyết, phối hợp tiễu phỉ với quân binh nhà Thanh.

Đây cũng là thời đoạn các quân thứ Đại Nam thu phục được Lưu Vĩnh Phúc (chủ tướng quân Cờ Đen) để tiêu diệt quân Cờ Vàng, Cờ Trắng và để chống Pháp.

Theo tiến sỹ Bùi Thị Thu Phương trong một bài đăng ở Cổng thông tin điện tử Bảo tàng Lịch sử Quốc gia Việt Nam thì, việc tiễu phỉ ở phía Bắc không thể dứt điểm được, Pháp lại dùng thủ đoạn “buôn bán” vũ khí cho bọn phỉ để nuôi dưỡng chúng, nhằm làm tiêu hao sinh lực quân Đại Nam và ý chí của triều đình.

Vì vậy, 1873, Nguyễn Văn được điều động vào phái bộ, do Lê Tuấn làm chánh sứ, vô Gia Định thương lượng với thực dân Pháp. Cuộc đàm phán kéo dài, bởi triều đình và sứ bộ Đại Nam không chịu nhân nhượng Pháp, mặc dù tại Gia Định lúc ấy, không chỉ có Pháp mà còn có các đại diện của nhiều nước thực dân châu Âu và cố đạo Thiên Chúa giáo (Pháp và Tây Ban Nha).

Tướng Pháp Dupré cử Francis Garnier ra quấy nhiễu Bắc Kỳ để làm sức ép. Thành Hà Nội cùng các thành tỉnh lân cận bị thất thủ. Nguyễn Tri Phương tử tiết. Tuy quân của Lưu Vĩnh Phúc chém được Francis Garnier, nhưng tình thế buộc triều đình phải nhân nhượng.

Nguyễn Văn Tường ra Bắc Kỳ thu hồi xong bốn tỉnh, lại phải vào Gia Định để cùng Lê Tuấn, Nguyễn Tăng Doãn tiếp tục bàn định các điều khoản, cuối cùng phải đành chấp nhận Hòa ước Giáp Tuất (1874) và một thương ước khác.

Bài vị ghi dòng chữ hán “Phụng vì Kỳ vĩ Quận công Nguyễn Văn Tường tôn thần chi vị an vị” thờ trong đền thờ ông ở quê nhà, làng An Cư, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Ảnh: Bảo tàng lịch sử quốc gia Việt Nam.

Năm 1874, ông giữ chức Thượng thư Bộ Hình kiêm Thương bạc đại thần tại kinh đô Huế. Không lâu sau ông được bổ sung vào Viện cơ mật. Từ thời điểm này, Nguyễn Văn Tường là một trọng thần tại triều.

Chức vụ ông giữ lâu nhất là Thượng thư Bộ Hộ, quản lý Thương bạc viện (cơ quan ngoại giao và ngoại thương). Ông còn là người có công cải cách thuế ruộng đất, để thống nhất Đàng Trong và Đàng Ngoài về chiều sâu, thiên về tầng lớp nông dân nghèo.

Năm 1883, vua Tự Đức băng hà, trong tình hình Bắc Kỳ đang bị thực dân Pháp xâm lược lần thứ hai. Mặc dù Henri Rivière cũng bị giết chết trong một trận đánh do Hoàng Tá Viêm làm tổng chỉ huy, Lưu Vĩnh Phúc trực tiếp cầm quân, các tỉnh Bắc Kỳ vẫn chưa thu hồi được, kinh đô Huế lại đứng trước nguy cơ bị tấn công.

Và thật sự Thuận An, cửa ngõ của kinh đô, đã bị thất thủ, không lâu sau ngày vua Tự Đức mất. Do đó, cùng với Tôn Thất Thuyết, Nguyễn Văn Tường lần lượt lập rồi phế bỏ 2 vua Dục Đức, Hiệp Hòa (với lý do một thân Pháp, “tả đạo”; một cấu kết với Pháp qua De Champeaux), nhằm mục đích đưa lên ngai vàng một vị vua yêu nước, quyết chiến với thực dân Pháp.

Bấy giờ, quân Thanh đã sang đất Bắc Kỳ để phối hợp đánh Pháp, theo những lần thương nghị giữa Nguyễn Văn Tường, đại diện triều đình Đại Nam, và Đường Đình Canh, đại diện triều đình Đại Thanh (Trung Hoa), từ năm 1881.

Nhưng trong thực tế, quân binh nhà Thanh lại mưu mô quy phục Lưu Vĩnh Phúc nhằm mục đích cùng Pháp chia đôi Bắc Kỳ (“Bắc Kỳ mỏ” và “Bắc Kỳ gạo”), lấy sông Hồng làm ranh giới.

Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết thực hiện kế sách quân sự “tọa sơn quan song hổ đấu”, thúc đẩy chiến tranh giữa Pháp và Hoa nổ ra, còn triều đình Huế đứng vào thế trung lập.

Nhưng triều đình nhà Thanh lại ký Hòa ước Thiên Tân với Pháp, cô lập hoàn toàn triều đình Huế. Triều đình Huế bị bắt buộc phải ký Hòa ước Giáp Thân (còn gọi là Hòa ước Patenôtre, 1884). Trong tình thế ấy, hai vị phụ chính đại thần vẫn cố gắng tiếp tục thúc đẩy chiến tranh Pháp - Hoa tiếp diễn, nhằm làm suy yếu lực lượng cả Pháp lẫn Hoa và tranh thủ thời gian để xây dựng cơ sở cho phong trào Cần Vương.

Một loạt sơn phòng được củng cố, xây dựng, gồm cả “hậu lộ kinh đô”, Tân Sở (huyện Cam Lộ, tỉnh Quảng Trị). Đích thân Nguyễn Văn Tường chỉ đạo xây dựng “kinh đô kháng chiến” hoặc “kinh đô tị địa” này.

Ngày 12 tháng 6 âm lịch, năm Quý Mùi (1884), Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết cùng Tôn nhân phủ, đình thần lập vua Hàm Nghi lên ngôi. Hai vị phụ chính cùng các thành viên nhóm chủ chiến (Trần Xuân Soạn, Trương Văn Để...) đã có một vị minh quân để tiếp tục đương đầu với Pháp cũng như với bộ phận khá lớn giáo dân Thiên Chúa giáo được cho là bị các cố đạo phỉnh gạt, cầm súng, đào hào, tiếp tế lương thực cho Pháp.

Chính phủ Pháp quyết thực hiện xâm lược toàn bộ Đại Nam. De Courcy được cử sang với mục đích hoàn tất việc chiếm trọn Bắc Kỳ và bắt đầu tấn công chiếm cứ kinh đô Huế.

Câu nói của De Courcy, hầu như ai cũng biết, “cần phải giải quyết việc này ở Huế” và ông ta đã vạch kế hoạch bắt sống hoặc tiêu diệt nhóm chủ chiến triều đình Huế, đứng đầu là Nguyễn Văn Tường và Tôn Thất Thuyết.

Thực dân Pháp xác định Nguyễn Văn Trường là "kẻ thù nguy hiểm nhất"

Cũng vì hành động quyết liệt chống thực dân Pháp, nhất là chính quyền thực dân bảo hộ mà Nguyễn Văn Trường bị kết án vắng mặt và bị đi đày tại Côn Đảo. Thực dân Pháp không yên tâm lại đưa ông đi đày tại đảo Tahiti-thuộc địa của Pháp ở Thái Bình Dương.

Trước khi bị đi đày, Nguyễn Văn Trường đã bị thực dân Pháp quản chế.

Tuy ở trong thế bị quản thúc nghiêm ngặt, Nguyễn Văn Tường vẫn đấu tranh hết sức gay gắt với nhóm người “đón gió xoay buồm”, trực diện là với Nguyễn Hữu Độ (người đã có ý theo Pháp từ 1873, theo ghi chép đã xuất bản của Jean Dupuis và theo Đại Nam thực lục chính biên), trong việc phong chức hàm cho ông ta với quyền hạn “phó vương” tại Bắc Kỳ, thành lập Nha Kinh lược tại đấy, mà thực chất là mất hẳn Bắc Kỳ vào tay Pháp và các cố đạo như Puginier.

Trong khi đó, phong trào “Cần vương, bình Tây, sát tả đạo” đã bùng nổ ra khắp cả nước, đặc biệt là ở các tỉnh tả kì (phía trái cửa ngõ vào kinh đô, tức là phía Nam). Nhiều nhà nghiên cứu cho rằng, chính Nguyễn Văn Tường đã lãnh nhiệm vụ chỉ đạo tổng quát ở miền đất ấy, trong khi Tôn Thất Thuyết phụ trách các tỉnh hữu kì (phía Bắc).

Hết hạn hai tháng, ngày 27 tháng 7 Ất Dậu (5 tháng 9 năm 1885), Pháp ra lệnh bắt Nguyễn Văn Tường. De Courcy chỉ thị De Champeaux công khai cáo thị khắp nước.

Khu đền thờ Nguyễn Văn Tường, quan phụ chính nhà Nguyễn, Kỳ vỹ Quận công tại quê nhà, làng An Cư, huyện Triệu Phong, tỉnh Quảng Trị. Ảnh: Bảo tàng lịch sử quốc gia Việt Nam.

Quốc sử quán ghi nhận như sau: Không những người Pháp ở Gia Định đổ một loại hóa chất gây cháy bỏng vào miệng Nguyễn Văn Tường, khi tra tấn (để khỏi la hét, gào rú), De Courcy còn đánh điện tín cho Caffort, chúa đảo Côn Đảo: “Tầm quan trọng của những tù nhân chính trị này đòi hỏi họ phải được giám sát nghiêm ngặt với bất cứ giá nào”; trong đó, Nguyễn Văn Tường là “kẻ thù nguy hiểm nhất” đối với Pháp.

Khi ông và hai người bạn tù của ông đã bị giam giữ tại Côn Đảo, chính phủ Pháp lại chuẩn bị lưu đày họ tận Tahiti, bấy giờ, triều Đồng Khánh, dưới sự chỉ đạo của De Courcy, đã “xử án vắng mặt” nhóm chủ chiến triều đình Huế, với nội dung chính là hành trạng của họ từ ngày 5 tháng 7 đến 5 tháng 9 năm 1885. Bản án chung thẩm ấy được xét xử, công bố vào tháng 8 âm lịch Ất Dậu (tháng 9 năm 1885).

Nguyễn Văn Tường mất ngày 30 tháng 7 năm 1886, tại Papeete, một làng trên quần đảo thuộc địa Tahiti của Pháp. Sau một vài tháng quàn giữ, di thể ông được Tôn Thất Đính đưa về Đại Nam, về an táng tại quê nhà đầu năm 1887.

Đến khoảng những năm cuối thế kỷ XIX, con cháu trong dòng tộc đã quyên góp tiền của xây dựng lăng mộ cho ông tại làng An Cư, xã Triệu Phước, huyện Triệu Phong (tỉnh Quảng Trị).

Năm 2003, được sự đồng thuận của chính quyền, con cháu trong dòng họ Nguyễn Văn đã đóng góp tiền của xây dựng ngôi Đền thờ tại vị trí cạnh Đình làng An Cư làm nơi thờ cúng, tưởng niệm cũng như trưng bày tranh ảnh, những công trình nghiên cứu liên quan đến cuộc đời và sự nghiệp của quan phụ chính, Kỳ vỹ Quận công Nguyễn Văn Trường.

×