Vùng đất Nam Định có từ thời Hùng Vương, chính thức thành lập đơn vị hành chính là tỉnh Nam Định từ đầu từ thế kỷ 19.

Tỉnh Nam Định chính thức được thành lập từ năm 1832, dưới triều đại nhà Nguyễn, đóng vai trò là một trung tâm chính trị, kinh tế và văn hóa quan trọng của vùng Đồng bằng sông Hồng.

Tuy nhiên, lịch sử của vùng đất này còn lâu hơn thế và đã trải qua nhiều thay đổi về đơn vị hành chính qua từng thời kỳ.

Và tỉnh Nam Định từng trải qua 4 lần sáp nhập, chia tách cùng với các tỉnh Hà Nam, Ninh Bình.

Nam Định-đất địa linh nhân kiệt, đất học của Việt Nam

Vùng đất Nam Định vốn nổi tiếng là vùng đất địa linh nhân kiệt, có bề dày lịch sử, giàu bản sắc văn hóa; , là nơi phát tích của vương triều Trần - triều đại thịnh trị bậc nhất trong lịch sử phong kiến Việt Nam.

Vùng đất Nam Định (thường gọi là Thành Nam) cũng là quê hương của nhiều nhân vật lỗi lạc như Tổng Bí thư Trường Chinh, Trạng nguyên Lương Thế Vinh, các nhà thơ Nguyễn Khuyến, Tú Xương...

Dưới thời Lý, Trần, Nam Định không những là một cửa ngõ của cả vùng châu thổ sông Hồng mà còn là một trung tâm kinh tế quan trọng. Các vua Lý đã dành sự quan tâm đặc biệt cho vùng đất này.

Trên đất Nam Định xưa, nhà Lý đã cho xây ít nhất hai hành cung làm nơi cho vua dừng chân nghỉ lại trong những lần đi kinh lý vùng đất này.

Vào thời Trần, Thiên Trường được coi như kinh đô thứ hai. Vị trí ứng với khu vực tháp Phổ Minh và Đền Trần ngày nay. Nơi đây còn có dấu tích của cung Trùng Quang và cung Trùng Hoa.

Do vị trí trọng yếu, Nam Định trở thành một trong những nơi giao tranh quyết liệt. Năm 1203, quân nổi loạn do Phí Lang và Bảo Lương cầm đầu từ Đại Hoàng (Ninh Bình) xuôi theo sông Đáy đến đất Nam Định, mở rộng hoạt động ra vùng hạ lưu.

Sự rối loạn lên đến cực điểm vào năm 1208, khi trong nước "người chết đói nằm chồng chất lên nhau." Đúng lúc triều Lý bất lực trong việc điều hành đất nước, vùng đất Nam Định lại là nơi hưng khởi của nhà Trần, một triều đại đầy sức sống đã đưa quốc gia Đại Việt phát triển hưng thịnh và ba lần đánh thắng quân Nguyên-Mông.

Trị vì đất nước 175 năm, triều Trần đã có những đóng góp hết sức lớn lao với lịch sử dân tộc. Với hào khí Đông A, nhà Trần đã đưa đất nước vào một thời kỳ thịnh trị bằng những thành tựu đặc sắc trên mọi phương diện quân sự, kinh tế và văn hoá.

Đền thờ Trạng nguyên Nguyễn Hiền, thôn Dương A, xã Nam Thắng, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định. Ảnh: Bích Hằng/Vietnam+

Vùng đất nam sông Hồng, trong đó địa bàn chủ yếu là Hà Nam, Nam Định, Ninh Bình ngày nay, từ nửa cuối thế kỷ 15, được triều đình nhà Lê quan tâm đặc biệt.

Trên vùng ven biển Nam Định chứng kiến một công trình kết tinh thành quả to lớn của nhân dân Đại Việt đó là việc khởi công và hoàn thành đê Hồng Đức, một con đê ngăn nước mặn có quy mô lớn đầu tiên của vùng châu thổ.

Trong vòng 100 năm của thời Lê sơ, Nam Định có đến 22 tiến sỹ (chiếm gần 1/4 tổng số đại khoa của Nam Định trong suốt lịch sử thi cử Nho học 1075-1919).

Đại bộ phận số đại khoa này đều đỗ vào nửa sau thế kỷ 15, cho nên có thể nói Nho học ở Nam Định đã thực sự có bước phát triển mới từ sau sự kiện Lương Thế Vinh đỗ Trạng nguyên (1463).

Dưới triều Nguyễn, năm 1822 (Minh Mạng thứ 3) đổi tên trấn Sơn Nam Hạ thành trấn Nam Định. Đến năm Minh Mạng thứ 13 (1832) đổi trấn Nam Định thành tỉnh Nam Định (tỉnh Nam Định được thành lập), với 4 phủ, 18 huyện, bao gồm phần đất tỉnh Thái Bình hiện nay.

Năm 1890, Thái Bình tách ra thành tỉnh riêng và một phần phía Bắc Nam Định tách ra để cùng một phần phía Nam Hà Nội lập thành tỉnh Hà Nam (chữ "Hà" trong từ "Hà Nội" và chữ "Nam" trong từ "Nam Định").

Điều này cũng lý giải cho việc vì sao chuối ngự thường được gọi là chuối ngự Nam Định bởi cho đến 1890 vùng Lý Nhân vẫn thuộc Nam Định. Từ năm 1890 Nam Định còn lại 2 phủ và 9 huyện.

Tỉnh mới Ninh Bình sau sáp nhập tỉnh Nam Định, Hà Nam có 5 vị Trạng nguyên nổi tiếng Việt Nam

Theo sử sách, từ thế kỷ XI đến thế kỷ XXI (1075-1919), các triều đình phong kiến Việt Nam đã tổ chức 183 khoa thi, lấy đỗ 3415 người hiện chỉ còn giữ được danh sách 2898 vị. Trong đó tỉnh Nam Định có 88 vị đại khoa với 5 vị Trạng nguyên. Đó là trạng nguyên: Nguyễn Hiền, Đào Sư Tích, Lương Thế Vinh, Vũ Tuấn Chiêu, Trần Văn Bảo.

1: Trạng nguyên Nguyễn Hiền

Trạng nguyên Nguyễn Hiền tự Khôi Nguyên người làng Dương Miện sau đổi thành Dương A, huyện Thượng Hiền (Thượng Nguyên) phủ Thiên Trường, nay thuộc huyện Nam Trực (tỉnh Nam Định).

Nguyễn Hiền thông minh nổi tiếng thần đồng từ nhỏ. Cha mất sớm, mẹ cho đến học ở chùa làng, học đâu nhớ đấy, xuất khẩu thành chương.

Khoa thi Hương Bính Ngọ (1246) đời Trần Thái Tông, thi đỗ giải Nguyên, kỳ thi Hội Đinh Mùi niên hiệu Thiên Ứng Chính Bình (1247), đỗ trạng nguyên khai khoa và trở thành Trạng nguyên trẻ tuổi nhất nước Đại Việt thời bấy giờ.

Trạng nguyên Nguyễn Hiện làm quan đến Thượng thư Bộ công, mất ở tuổi 21, sau khi mất được dựng đền và cấp ruộng thờ.

2: Trạng nguyên Đào Sư Tích (1350-1396)

Trạng nguyên Đào Sư Tích quê ở làng Cổ Lễ nay là thị trấn Cổ Lễ (huyện Trực Ninh, tỉnh Nam Định) là con tiến sĩ Đào Toàn Bân. Ông đỗ trạng nguyên khoa Giáp Dần niên hiệu Long Khánh 2 (1374).

Trạng nguyên Đào Sư Tích sinh ra trong buổi Trần suy, ông có nhiều tấu trình tâm huyết vì dân, vì nước. Ông được bổ giữ chức Lễ bộ Thượng thư, đến năm Tân Dậu (1381) được thăng Nhập nội hành khiển kiêm Hữu Ty lang trung (chỉ đứng sau Tể tướng).

Thượng hoàng Nghệ Tông sai ông viết sách Bảo hòa điện dư bút để dạy bảo quan gia. Khi đi sứ phương Bắc, ông được phong “Lưỡng quốc Trạng nguyên”. Thấy các vua Trần bất lực, ông đưa ra những quyết sách, nhưng không được dùng, nên đã cáo quan về ở ẩn. Ông lên vùng Lý Hải, Tam Đảo, quy tụ nhân tài nuôi chí lớn.

Đền thờ lưỡng quốc Trạng nguyên Đào Sư Tích, tại thị trấn Cổ Lễ, huyện Trực Ninh (tỉnh Nam Định). Ảnh: Phạm Thế Long.

Tương truyền thời gian này ông lên cư trú tại xã Lý Hải (thôn Lý Hải, xã Phú Xuân, huyện Bình Xuyên). Năm 1999 nhà Lâm có nhiều yêu sách, gây khó khăn nhằm xâm chiếm nước ta, bắt cống nạp nhiều lễ vật.

Vua Trần biết Đào Sư Tích là người có tài ứng xử, học nhiều hiểu rộng, biết cách bang giao liền xuống chiếu cho mời ông về triều và cử đi sứ sang nhà Minh. Với tài năng của mình, Đào Sư Tích đã thuyết phục được vua Minh xoá bỏ được các lệ cống nạp hàng năm giữa nước Việt với nhà Minh.

Ngày 4 tháng 9 năm Bính Tý (1396), Đào Sư Tích qua đời đột ngột trong thời gian đi sứ, thọ 49 tuổi. Thi hài ông được đưa về nước mai táng tại Phủ Thiên Trường.

Tưởng nhớ công lao của ông, các quan thái thú, tổng lý, hương hào vùng Cổ Lễ đã lập đền thờ thờ ông cùng với cha là Đào Toàn Bân.

Sau khi mất, ông được dân xã Cổ Lễ lập đền thờ tại nguyên quán, gọi là Đào Sư Tích Từ. Ngày nay, tại chùa Cổ Lễ có tấm bia nhị Đào công từ bi (bia về đền thờ hai cha con ông họ Đào) chép về công việc ấy. Tại làng Lý Hải, ông được cũng thờ ở Miếu quốc tế (Miếu được cả nước tế tự) và được xếp là bậc danh hiền, phong phúc thần.

3: Trạng nguyên Lương Thế Vinh (1441-1496)

Trạng nguyên Lương Thế Vinh, tự là Cảnh Nghị, hiệu là Thụy Hiên, ông sinh ngày 1 tháng 8 năm Tân Dậu (1441) trong một gia đình nông dân có học ở làng Cao Hương, huyện Thiên Bản, nay là thôn Cao Phương, xã Liên Bảo, huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định.

“…Danh lạ còn truyền để quốc gia

Khuất ngón tay, than tài cái thế

Lấy ai làm Trạng nước Nam ta!”

4: Trạng nguyên Vũ Tuấn Chiêu (1425-?)

Trạng nguyên Vũ Tuấn Chiêu quê ở Cổ Da, Tây Chân (nay là thôn Cổ Da, xã Nam Hùng, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định). Thuở nhỏ nhà nghèo cha mất sớm, ông theo mẹ về quê ngoại tại phường Nhật Chiêu, huyện Quảng Đức (nay thuộc Hà Nội).

Ông là người kiên trì học. Ở quê ngoại vừa làm vừa học, chưa đỗ đạt mẹ đã qua đời, không còn chỗ nương tựa, ông quay về quê cũ, vẫn lam lũ để học. Có người bạn hàng xóm của cha là Trần Công thấy ông ham học đã giúp, rồi còn gả con gái cho để nuôi chồng ăn học.

Người thầy học ở làng Vũ Hạ thấy Tuấn Chiêu học mãi không thành đã cho Tuấn Chiêu theo vợ về quê. Về đến đầu làng vợ chồng nghỉ chân, Tuấn Chiêu xuống bến sông tắm, thấy nước chảy đá mòn, lại giã từ vợ quay lại nhà thầy quyết nấu sử sôi kinh.

Thế rồi không uổng công đèn sách, Vũ Tuấn Chiêu thi đỗ Trạng Nguyên khoa Ất Mùi niên hiệu Hồng Đức 6 (1475) đời Lê Thánh Tông lúc đã 51 tuổi. Ông làm quan đến chức Lại bộ Tả thị lang, Đặc tiến kim tử vinh lộc đại phu.

5: Trạng nguyên Trần Văn Bảo (1524-1610?)

Trạng nguyên Trần Văn Bảo là một danh sĩ Việt Nam. Ông từng đỗ Trạng nguyên khoa Canh Tuất, niên hiệu Cảnh Lịch thứ 3 (1550), đời Mạc Tuyên Tông, làm quan đến chức Thượng thư, từng đi sứ phương Bắc, được phong tước Nghĩa quận công.

Nguyên quán ông gốc làng Đại Bối, huyện Đông Sơn, tỉnh Thanh Hóa, trước thuộc dòng dõi họ Lê. Thân sinh ông là Lê Minh Triết, húy Văn Linh, tự Minh Đạt, làm quan triều nhà Lê tước Hán Quận Công, lấy bà Trần Thị Từ Huệ người làng Cổ Chử, sinh ra ông.

Nguyên tên ông là Lê Minh Bảo, sinh giờ Dần ngày 7 tháng 1 năm Giáp Thân (tức 10 tháng 2 năm 1524) tại làng Cổ Chử, huyện Giao Thủy, phủ Thiên Trư­ờng, trấn Sơn Nam (nay thuộc xã Hồng Quang, huyện Nam Trực, tỉnh Nam Định).

Ông đỗ Trạng nguyên khoa Canh Tuất (1550) niên hiệu Cảnh Lịch thứ 3, đời Mạc Phúc Nguyên, thi đỗ khi 27 tuổi. Ông giữ các chức như: Lại Bộ Thượng thư, Nhập Thị Kinh Diên; đi sứ Trung Quốc đời Minh Thế Tông. Ông được phong tước Nghĩa Sơn Bá, Hồng Xuyên Hầu, Nghĩa Quận Công. Sau ba lần dâng sớ xin vua Mạc cải cách chính sự, nhà vua chấp thuận nhưng không thi hành, ông xin từ quan về trí sĩ, năm đó ông 63 tuổi.

Sáp nhập tỉnh Nam Định, Hà Nam, Ninh Bình thành công, 5 vị Trạng nguyên đất học Thành Nam vẫn là niềm tự hào của người dân tỉnh mới Ninh Bình, góp phần nêu gương tinh thần học tập, lập thân, lập nghiệp của các thế hệ thanh niên, tuổi trẻ nơi đây..,.

×