Then là thể hát dân gian độc đáo của đồng bào Tày. Trong đời sống văn hóa của người Tày Bắc Kạn, Then có vai trò đặc biệt quan trọng. Người Tày nơi đây cho rằng những người thực hành Then tín ngưỡng (thầy Then) là người có khả năng thông linh với các đấng siêu nhiên.

Chính bởi đó mà các hoạt động văn hóa tinh thần ở vùng Tày Bắc Kạn xưa đều có sự hiện diện của các thầy Then, từ lễ mừng nhà mới, cầu hoa, nối số, kỳ yên giải hạn cho đến lễ đầy tháng, cầu mùa hay ma chay, người ta đều thỉnh đến thầy Then.

Để trở thành thầy Then, người thực hành Then tín ngưỡng đòi hỏi phải có căn số, và được truyền thừa từ dòng họ. Người có căn số mà không có dòng, muốn trở thành thầy Then buộc phải làm con nuôi cho một thầy Then nào đó.

Để truyền thừa, các Slay hay còn gọi là Thầy sẽ làm lễ cấp sắc, phong ấn, cấp binh mã cho học trò của mình, nghi lễ này được gọi là lẩu Then.

Then tín ngưỡng của người Tày Bắc Kạn không chỉ có yếu tố của nền nghệ thuật tiền giai cấp mà ở đó còn thể hiện nhân sinh quan, vũ trụ quan của các cư dân vùng Tày. Yếu tô shaman giáo, thậm chí tô-tem giáo cũng đồng hiện trong các nghi lễ Then.

Then tín ngưỡng của người Tày Bắc Kạn phong phú về nội dung, đa dạng về hình thức diễn xướng. Nội dung các bài Then phản ánh khá sát với đời sống xã hội của người Tày theo quan niệm trần sao âm vậy.

Nghệ nhân Nguyễn Đăng Lưu, khu phố Mới, thị trấn Yến Lạc, huyện Na Rì, tỉnh Bắc Kạn, người có hơn 50 năm thực hành Then tín ngưỡng cho biết, trong Then thể hiện rất rõ quan niệm về 3 tầng trời. Hành trình slống Đẳm, đưa linh hồn của người chết về mường tổ tiên (mường Đẳm) thể hiện rõ nét nhất về quan niệm trên.

Để đến được mường tổ tiên, đoàn binh mã của thầy Then phải qua rất nhiều cửa, trong đó có các mường như: mường slao báo (mường thanh niên), mường sắc (mường dành người chăm chỉ), mường chạn (mường dành cho người lười)… mường nào cũng đều có cám dỗ, đòi hỏi phải vượt qua như một thử thách.

Các mường đều rất rạch ròi, không lẫn lộn. Người Tày cổ muốn phân định rõ trong xã hội những loại người và đặt ranh giới cho họ thông qua các mường, đây cũng là khát vọng của các cư dân Tày về sự nhìn nhận thấu đáo tính cách con người và ước muốn quy hoạch lại xã hội mà ở đời sống thực không thể làm được.

Trong Khảm hải (vượt biển) của Then tín ngưỡng, yếu tố nghệ thuật được bộc lộ rõ nét hơn cả thông qua âm điệu câu Then, động tác hình thể cùng tiếng hò ới la của quan quân Then trong hành trình vượt biển…

Theo nghệ nhân Nguyễn Đăng Lưu, Then của người Tày Bắc Kạn được phân làm hai loại chính là Then văn nghệ (Then mới) và Then phục vụ tâm linh. Then phục vụ tâm linh hay còn gọi là Then tín ngưỡng gồm hai dòng là Then "Tàng bốc" (đường cạn) và Then "Tàng nặm" (đường nước).

"Sự khác biệt của hai dòng Then này không thực sự rõ nét, chỉ những người trong nghề mới nhận biết được. Then "Tàng nặm" diễn xướng có sự phức tạp hơn, đòi hỏi người thực hành phải kết hợp được tiếng đàn, giọng Then cùng tiếng nhạc ngựa; việc kết hợp này giúp cho đường Then "Tàng nặm" trở nên sinh động hơn", ông Lưu chia sẻ.

Ông Hoàng Chiến Thắng (tổ 13, phường Sông Cầu, TP. Bắc Kạn), hội viên Hội VHNT các dân tộc thiểu số Việt Nam, người có nhiều bài viết về văn hóa Tày Bắc Kạn cho hay, chính sự kết hợp này giúp các Slay dễ dàng rơi vào trạng thái của shaman, các thầy Then đã tự thôi miên mình bằng âm nhạc và các động tác hình thể trong quá trình diễn xướng. Nếu như shaman giáo, các thuật sĩ sau khi rơi vào trạng thái tự thôi miên mình sẽ có xu hướng thoát thể thì ở các thầy Then chủ yếu là nhập thể.

"Khi nhập thể (lên đồng), các thầy Then sẽ bắt giọng người âm (chủ yếu là người nhà đã khuất của gia chủ) hoặc các đấng siêu nhiên thông qua thầy Then tiết lộ với gia chủ về vận hạn, đường âm… tuy nhiên, các nội dung mà thầy Then được cho là thông linh với thế giới khác trong quá trình nhập thể truyền tải lại rất khó hoặc không thể xác thực.

Có điều, hầu hết các gia chủ sau khi thầy Then nhập thể và trò chuyện đều nhận định giọng nói rất giống với người đã khuất của gia đình; cho đến tận bây giờ, điều này vẫn mang đậm màu sắc huyền bí và rất khó lý giải", ông Thắng cho biết thêm.

Then tín ngưỡng có vai trò quan trọng trong đời sống của các cư dân vùng Tày Bắc Kạn là vậy, thế nhưng hiện nay, những người thực hành Then tín ngưỡng tại Bắc Kạn lại chỉ đếm được trên đầu ngón tay.

Nhà văn, nhà nghiên cứu, sưu tầm văn hóa dân gian Nông Viết Toại, nguyên Giám đốc Bảo tàng Việt Bắc nhận định, Then tín ngưỡng của người Tày Bắc Kạn đang mai một.

Ông Toại khẳng định, việc mai một này chủ yếu là mai một ở khía cạnh tâm linh chứ về nghệ thuật thì hát Then sẽ không thể nào mai một bởi âm điệu Then cũng như hình thức diễn xướng vẫn còn rất được yêu thích tại Bắc Kạn.

×