Làng "con quan" trên đất Vĩnh Phúc

Nói về truyền thống khoa bảng thì làng cổ Quan Tử ở miền Trung du đất Vĩnh Phúc không thua kém bất cứ một làng khoa bảng nào ở vùng đồng bằng Bắc bộ, Thanh Hóa, Nghệ An, Hà Tĩnh.

Làng Quan Tử có hơn 200 nóc nhà nhưng có tới 12 tiến sỹ Nho học thời phong kiến. Làng cổ Quan Tử là vùng đất sinh ra Trần Nguyên Hãn-dòng dõi nổi tiếng nhà Trần. 

Làng Quan Tử còn là nơi liên quan đến nhà giáo nổi tiếng thời nhà Trần. Đó là thầy giáo Đỗ Khắc Chung - một bậc Nho học thời Trần có công lao to lớn trong việc khuyến học, đào tạo nhân tài cho đất nước khi ấy.

Đỗ Khắc Chung cũng chính là người được vua nhà Trần cử vào Nam đón công chúa Trần Huyền Trân ra Bắc. Năm 1307, khi Chế Mân qua đời, vua Trần Anh Tông đã cử Trần Khắc Chung làm trưởng đoàn sứ giả và Đặng Văn làm phó đoàn sang Chiêm Thành đón Huyền Trân về nước.

Xung quanh thân thế, sự nghiệp và sự việc đi đón công chúa Trần Huyền Trân của thầy giáo Đỗ Khắc Chung đến nay vẫn còn tồn tại nhiều tranh luận, nhưng ông vẫn là một trong 2 người được làng Quan Tử thờ làm thành hoàng làng hàng trăm năm qua. Người thứ 2 được thờ làm thành hoàng làng Quan Tử đó chính là Trần Nguyên Hãn.

Thật hiếm có một làng quê Việt Nam nào mà mà chọn thờ tới 2 vị thành hoàng làng như làng Quan Tử.

Làng Quan Tử vốn trước đó có tên Nôm là làng Gốm. Bên bờ sông Lô xưa có một tệ ấp nhỏ nhưng quanh năm buôn bán sầm uất tên gọi làng Gốm. Về sau làng ấy được đổi tên thành “Quan Tử” do có nhiều người đỗ đại khoa, ra làm quan phụng sự triều đình.

Quan Tử được coi là vùng đất địa linh nhân kiệt thuộc huyện Lập Thạch (Vĩnh Phúc). Từ ngàn xưa, làng cổ này đã nổi tiếng là đất văn học với nhiều người đỗ đạt làm quan to trong triều.

Đền thờ Tả tướng quốc Trần Nguyên Hãn, cháu nội của quan tư đồ Trần Nguyên Đán tọa lạc ở làng Tử Quan (tức làng Gốm)-một làng cổ nổi tiếng về truyền thống khoa bảng, xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Ảnh: Cổng TTĐT tỉnh Vĩnh Phúc.

Chỉ tính hàng đại khoa, làng Quan Tử đã có tới 12 người thi đỗ tiến sỹ Nho học (nên còn gọi là làng tiến sỹ), gồm: Nguyễn Từ, Lê Thúc Chẩn, Nguyễn Tộ, Nguyễn Chinh, Nguyễn Tư Phúc, Trần Doãn Hựu, Lê Đức Toản, Đặng Thận, Lê Khiết, Đặng Điềm, Nguyễn Phu Hựu, Vũ Doãn Tư.

Ngoài ra, làng còn có nhiều người đỗ trung khoa (học vị hương ống, cử nhân) và tiểu khoa (học vị sinh đồ, tú tài).

Làng Gốm chính là nơi sinh thành của Tả tướng quốc Trần Nguyên Hãn, cũng là nơi cư trú và dạy học trong nhiều năm của Đỗ Khắc Chung - người đã góp nhiều công sức trong việc đào tạo nhân tài và khai trí cho dân địa phương trước khi về làm quan nhà Trần.

Trong số hơn 40 nhà khoa bảng được thờ ở Văn Miếu Vĩnh Phúc, thì làng Quan Tử đã có 12 vị.

Theo các cao niên làng Quan Tử, từ trước thời Lê, làng đã có tên là Gốm bởi gắn bó với nghề làm gốm. Tuy nhiên, sau vì làng có nhiều người đỗ tiến sỹ, ra làm quan nên được đổi tên thành Quan Tử.

Cho đến nay, hai chữ Quan Tử cũng có nhiều cách giải thích không đồng nhất. Tuy nhiên có thể hiểu là thuở xưa, theo luật lệ của triều đình thì những người thi đỗ tiến sỹ, cử nhân, tú tài mà được bổ làm quan thì nhất định không được làm quan ở quê nhà.

Thậm chí, còn có lệ, ông quan không được dắt díu vợ con đến địa phương mà mình đang làm việc. Vì quy định này mà gia quyến cùng vợ con các quan đều phải ở lại làng.

Tương truyền, dưới triều vua Lê Thánh Tông, con nhà quan ở làng Gốm đông đến mức cứ ra ngõ là gặp. Nhà vua cảm khái cho rằng, đông con nhiều cháu là một cái phúc, bèn ban cho tên làng là Quan Tử, có nghĩa là làng con quan.

Đền thờ nhà giáo Đỗ Khắc Chung-người được ban quốc tính họ Trần, làng Quan Tử, xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Ảnh: Từ Khôi.

Tuy nhiên, thuyết khác giải thích chữ Quan Tử có nghĩa hoàn toàn khác chứ chẳng liên quan gì đến việc làng có nhiều con quan.

Chữ “tử” có nghĩa là chỉ người có đức hạnh, học vấn… như cách mà dân gian vẫn gọi Khổng Tử, Lão Tử, Mạnh Tử. Quan Tử có nghĩa làng làm quan bởi do đức hạnh, tài giỏi – đó là cách gọi tỏ ý kính trọng các vị quan của làng.

Làng cổ thờ 2 ông thành hoàng làng

Thông thường, xưa nay, 1 làng chỉ thờ duy nhất 1 vị thành hoàng làng. Tuy nhiên, hiếm thấy ở đâu có tới 2 vị Thành hoàng làng như ở làng Quan Tử.

Vị thành hoàng thứ nhất đó là thầy giáo Đỗ Khắc Chung.

Đỗ Khắc Chung (1247-1330) sinh ngày 24 tháng 11 năm Đinh Mùi (1247) ở làng Cam Lộ, huyện Giáp Sơn, lộ Hải Dương (nay là TX Kinh Môn, tỉnh Hải Dương). Phụ thân ông là Đỗ Nhuận, mẫu thân là Vũ Thị Hương, đều là người làng Cam Lộ, đều vốn làm nghề thầy thuốc.

Đỗ Khắc Chung thi đỗ Bảng nhãn dưới thời vua Trần Thánh Tông và làm quan triều Trần trong thời gian 50 năm dưới ba triều vua Trần Nhân Tông (từ 1280-1293), Trần Anh Tông (từ 1293-1314), Trần Minh Tông (từ 1314-1329).

Theo sách “Đại Việt sử ký toàn thư”, vào tháng 4-1289, triều đình nhà Trần tổ chức định công ban thưởng sau chiến thắng quân Nguyên lần thứ ba. Trong lần này, Đỗ Khắc Chung được ban quốc tính, từ họ Đỗ sang họ Trần.

Từ đó, đường danh vọng của ông ngày một rộng mở. Tháng 12 năm 1293, ông được bổ giữ chức An Phủ sứ ở kinh đô. Tháng 10-1303, ông được thăng chức Nhập nội Hành khiển. Chức này ngang với Tể tướng và ông là bậc sĩ phu đầu tiên được trao chức ấy.

Đỗ Khắc Chung từng có thời kỳ dạy học ở làng Gốm xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc ngày nay (thời Trần là ấp Đông Sơn, lộ Tam Giang).

Theo sử sách ghi lại, thời vua Trần Thái Tông, Đỗ Khắc Chung là một thanh niên đi chu du lên xứ miền Tây đến ấp Đông Sơn thì thấy đất đai đẹp đẽ, có núi sông bao bọc, núi không cao, nước không sâu nhưng cảnh trí đẹp đẽ, dân tình đông đúc thuần hậu nhưng dân trí còn hủ lậu nên ông mới quyết định mở trường, mở lớp truyền chữ nghĩa cho con em trong làng.

Vốn xuất thân từ một nho sinh, ông rất quan tâm đến sách vở và dạy bảo học trò. Ông có công dạy cho dân làng biết chữ nghĩa, học hỏi tinh thông, trở thành một vùng dân có lễ nghĩa, nên ai cũng rất mến phục ông.

Ông là người đầu tiên mở mang nền văn hiến cho dân ấp mà sau đó, đến triều Lê sơ và triều Mạc, trong vòng 88 năm, từ thời Lê Nhân Tông năm Quý Dậu (1453) đến Mạc Phúc Hải năm Quảng Hòa – Tân Sửu (1541) có tới 12 tiến sĩ Nho khoa.

Từ khi ông về dạy học, việc học hành phát đạt, khoa mục nối đời đỗ đạt nên gọi là làng Quan Tử (làng con quan). Sự tận tâm của ông với nghề giáo được nhân dân rất trân trọng, ông được tôn vinh là Thành hoàng làng.

Thành hoàng thứ 2 của làng Gốm, tức làng Quan Tử là Trần Nguyên Hãn.

Trần Nguyên Hãn (?-1429) sinh ra ở làng Sơn Đông, phủ Vĩnh Tường, nay là xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc.

Ông là con ông Trần Án và bà Lê Thị Hoàn, là cháu nội của Tư đồ Trần Nguyên Đán - nhà thơ, nhà thiên văn và lịch pháp nổi tiếng cuối thời Trần.

Thuở nhỏ, Trần Nguyên Hãn rất thông minh, học đâu nhớ đấy và ngày càng tỏ rõ là người có chí lớn. Sinh ra trong hoàn cảnh rất khó khăn, Trần Nguyên Hãn được mẹ nuôi nấng và dạy dỗ nên người.

Bà đã rau cháo nuôi con ăn học, mua binh thư cho con nghiền ngẫm; bà khuyên con chịu khó học hành, rèn văn, luyện tập võ nghệ để giúp ích cho đời.

Chùa Vĩnh Phúc hay còn gọi là chùa Am-một trong những di tích lịch sử văn hóa ở làng cổ Tử Quan, xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc. Ảnh: Long Anh.

Trần Nguyên Hãn lớn lên trong cảnh quân Minh đã chiếm được nước ta, chúng thi nhau cướp bóc, giết hại dân lành. Thấy con trưởng thành và có ý chí, bà Lê Thị Hoàn đã trao cho con thanh kiếm gia truyền của cụ bảy đời là Thượng tướng Thái sư Trần Quang Khải.

Trần Nguyên Hãn là tướng tài chỉ huy nhiều trận đánh giặc Minh dưới sự lãnh đạo của Lê Lợi-vua Lê Thái Tổ nhà Hậu Lê.

Tháng 11 năm Mậu Thân (1428), Lê lợi mở đại hội các văn võ luận công ban thưởng, đã phong cho Trần Nguyên Hãn chức Tả tướng quân, chức quan võ cao nhất lúc đó và được ban họ vua.

Nhưng, trong triều đình nhà Lê, trước sự tranh quyền vị của nhiều thế lực và thái độ nghi ngờ của vua Lê Thái Tổ, Trần Nguyên Hãn xin về hưu ở vùng Lập Thạch. Nhà vua chấp nhận và bảo mỗi năm phải về kinh chầu hai lần.

Ông về làng làm nhà cửa và đóng thuyền. Đầu năm Kỷ Dậu (1429), ông bị tâu lên vua là mưu phản và bị bắt về triều hỏi tội. Trên đường đến kinh thành, ông nhảy xuống sông tự vẫn. Tất cả ruộng đất, tài sản của ông đều bị tịch thu.

Cuộc vận hành tiến hóa của lịch sử vừa hoàn tất những trang thắm đỏ về công cuộc giải phóng dân tộc thì buộc phải ghi thêm những dòng bi thảm, những nỗi oan khuất, nghịch cảnh trớ trêu.

Có thể coi Trần Nguyên Hãn là người lâm nạn đầu tiên mà tiếp sau đó là cảnh ngộ bi kịch của những Phạm Văn Xảo, Lê Sát, Lê Ngân, Nguyễn Trãi... Tất nhiên, hành trạng, hoàn cảnh và nhân cách mỗi con người trong mỗi tấn bi kịch là khác nhau, thậm chí khác xa nhau...

Sáp nhập tỉnh Vĩnh Phúc, Hòa Bình thành công, tỉnh Phú Thọ sau hợp nhất sẽ có một làng khoa bảng-làng tiến sỹ và là một làng cổ đẹp như phim với hệ thống các di tích lịch sử văn hóa. Đó là làng Gốm, hay còn gọi là làng Quan Tử bên dòng sông Lô, xã Sơn Đông, huyện Lập Thạch, tỉnh Vĩnh Phúc.

×