Điều này khiến người dân địa phương và các tỉnh lân cận ùn ùn kéo nhau về khu vực núi Hòn Hèo (thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa) khai thác xáo tam phân khiến nguồn dược liệu quý đứng trước nguy cơ bị tận diệt. 

Sau đó, ngành chức năng và một số tổ chức, cá nhân tâm huyết đã tìm kiếm các giải pháp để bảo tồn, phát triển loại cây "thần dược" này, trong đó có anh Trần Bá Ninh.

Tiên phong trồng xáo tam phân theo hướng hữu cơ

Theo chỉ dẫn của người dân, phóng viên tìm đến khu vực vườn ươm cây giống của Công ty TNHH Bá Ninh (xã Ninh Phú, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa). 

Anh Trần Bá Ninh - Giám đốc Công ty TNHH Bá Ninh, Chủ tịch Hiệp hội Cây dược liệu tỉnh Khánh Hòa là một trong những người có công giữ cây dược liệu xáo tam phân ở lại vùng đất này, bảo tồn và phát triển thành vùng trồng dược liệu nổi tiếng. Hiện anh Ninh sở hữu hơn 40ha đất trồng "thần dược" xáo tam phân.

Công nhân đang phân loại sản phẩm cây dược liệu xáo tam phân ở Công ty TNHH Bá Ninh (xã Ninh Phú, thị xã Ninh Hòa, tỉnh Khánh Hòa). Ảnh: D.H

Chia sẻ với phóng viên về cơ duyên đến với cây xáo tam phân, anh Trần Bá Ninh cho biết: Tôi là dân mua bán, hồi đó thấy cơn sốt về cây xáo tam phân nên tôi bàn với gia đình mua đi bán lại kiếm lời. 

Không riêng tôi, thời điểm đó, rất nhiều người vào các khu rừng, đồi núi săn tìm xáo tam phân để bán cho các cơ sở bào chế thảo dược hoặc xuất sang thị trường nước ngoài. 

Tuy nhiên, qua thời gian, thấy loại dược liệu quý này bị khai thác theo kiểu tận diệt, có nguy cơ không còn trong tự nhiên, anh Ninh thấy không đành lòng và luôn trăn trở nghĩ đến việc bảo tồn, giữ gìn, phát triển cây xáo tam phân. Anh Ninh hy vọng, nếu thành công, ít nhất cũng bảo tồn được nguồn gen cây dược liệu quý.

"Nghĩ là làm, tôi quyết định giâm cành thử nghiệm. Ban đầu, công việc không thuận lợi, số cành sống rất ít, lá cây bị úa, héo nhiều, nhưng không vì vậy mà tôi từ bỏ ý định. Lần đầu không được, tôi tiếp tục làm lần hai, lần ba. 

Tôi giâm từng loại cành, cành già, cành non và cành vừa già vừa non, rồi đánh số, gắn thẻ từng cành và ghi sổ để theo dõi. Kết quả cho thấy cành vừa già vừa non có tỷ lệ sống cao nhất. Tôi tiếp tục thử nghiệm gieo hạt thì cho cây con phát triển tốt, mạnh hơn cây giâm cành. Tuy nhiên, giâm cành sẽ giữ nguyên được đặc tính di truyền từ cây mẹ, thời gian nhân giống nhanh hơn" - anh Ninh cho hay.

Sau lần đó, anh bắt đầu xây dựng quy trình khép kín, trồng cây xáo tam phân theo chuẩn hữu cơ. Phương pháp nhân giống bằng giâm cành vô tính bằng hạt hữu tính cũng được thay thế. Có cây giống, anh đem trồng trên các rẫy của gia đình thuộc khu vực núi Hòn Hèo.

Chỉ sau 5-7 năm, xáo tam phân đã phát triển thành những bụi lớn, sản lượng mỗi cây thu hoạch trên dưới 200kg cành, lá và 25kg rễ.

Sau khi có nguồn nguyên liệu dồi dào, để có tính pháp nhân giao dịch thương mại, buôn bán cây giống, tháng 5/2013, anh Ninh đã thành lập Công ty TNHH Bá Ninh và tiếp tục đầu tư công nghệ, chế biến các sản phẩm từ cây xáo tam phân. 

Không dừng lại ở đó, anh còn tự thiết kế, chế tạo ra nhiều loại máy móc thiết bị phục vụ cho việc chế biến sản phẩm từ xáo tam phân, như chế tạo máy sấy, cắt lát thân, cành, lá, máy phân loại dược liệu loại lớn nhỏ… Sản phẩm trà xáo tam phân được anh đưa đi chào hàng ở nhiều nơi và được thị trường đón nhận khá tốt.

Bảo tồn nguồn dược liệu quý

Anh Trần Bá Ninh cho biết thêm: "Thành công từ phương pháp giâm cành, gieo hạt vô tình giúp chúng tôi làm chủ được công nghệ, bảo tồn được nguồn gen gốc cây xáo tam phân với các hợp chất quý. 

Đến nay, tôi đã đầu tư mở rộng diện tích trồng xáo tam phân hơn 40ha, tạo công ăn việc làm cho hàng chục lao động địa phương. Thấy người dân có đất bỏ hoang ở chân núi Hòn Hèo, tôi cũng đã cấp miễn phí cho cây giống cho các hộ dân địa phương trồng trên diện tích 30ha".

Theo anh Ninh, nếu chăm sóc tốt, cây xáo tam phân sau khoảng 2 - 3 năm có thể thu hoạch cành, lá; khoảng 5 - 6 năm thì thu hoạch được thân, rễ. 

Cây trồng càng lâu năm càng có giá trị vì tích hợp đủ các dược chất. Hiện công ty đã sản xuất được nhiều sản phẩm từ cây xáo tam phân như trà, rượu, viên nang, bột, cao hoặc cắt lát nấu nước nóng uống. 

Ngoài ra, mỗi năm anh cung cấp ra thị trường trên 200.000 cây giống; đồng thời hỗ trợ thu mua hơn chục tấn sản phẩm của người dân khi thu hoạch.

Để bảo tồn, phát huy giá trị dược liệu của cây xáo tam phân, năm 2023, Viện Công nghệ sinh học và Môi trường thuộc Trường Đại học Nha Trang đã tìm hiểu thực tế vườn cây giống, vùng trồng xáo tam phân của Công ty TNHH Bá Ninh; từ đó xây dựng một số nội dung hợp tác, nghiên cứu nhân giống theo hướng nông nghiệp công nghệ cao, phát triển và mở rộng vùng trồng tại Khánh Hòa để sản xuất, chế biến nhiều loại sản phẩm từ loại cây dược liệu này.

Theo ông Lê Minh Tâm - Phó Chủ tịch UBND thị xã Ninh Hòa, xáo tam phân là cây bản địa có giá trị kinh tế cao, cần được bảo tồn, phát triển. Đến nay, trên địa bàn thị xã đã có hàng chục ha xáo tam phân được trồng tập trung ở các xã Ninh Tân, Ninh Phú, Ninh Tây. 

Chính quyền địa phương cũng tạo điều kiện thuận lợi để các doanh nghiệp trồng và chế biến, tiêu thụ sản phẩm; đồng thời phối hợp với các sở, ngành liên quan hướng dẫn, hỗ trợ, tránh trồng ồ ạt ở những vùng đất không phù hợp.

"Việc nghiên cứu, tìm hiểu và tự thực hiện kỹ thuật nhân giống xáo tam phân tự nhiên của anh Nguyễn Bá Ninh không chỉ đem lại kinh tế cho gia đình, mà còn góp phần bảo tồn nguồn giống cây qu‎ý này tại địa phương" - ông Lê Minh Tâm cho biết thêm.

×