Từ đội viên Đội thiếu sinh quân đến Giáo sư ngành múa

Trong lịch sử nghệ thuật múa, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh là vị Giáo sư đầu tiên của ngành. Ông đã có nhiều đóng góp to lớn cho sự phát triển của ngành nghệ thuật múa Việt Nam. Ông là một trong số ít nghệ sĩ múa được trao tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật.

GS.TS. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh sinh năm 1933, mất năm 2022. Ông sinh ra ở làng nghề truyền thống Đa Sỹ, xã Kiến Hưng, thị xã Hà Đông, tỉnh Hà Tây (nay là phường Kiến Hưng, quận Hà Đông, TP Hà Nội).

Ông từng giữ chức Phó Viện trưởng Viện nghiên cứu Văn hóa; Phó Chủ tịch Hội Nghệ sĩ Múa Việt Nam; Tổng biên tập Tạp chí Nhịp điệu của Hội Nghệ sĩ Múa Việt Nam…

Lúc sinh thời, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh kể rằng, ông tham gia cách mạng từ năm 1946. Năm 13 tuổi, ông vào Đội thiếu sinh quân quyết tử của Thủ đô, từng tham gia chiến đấu trong 60 ngày khói lửa bảo vệ Hà Nội, giam cầm chân Pháp, tạo điều kiện cho cả nước bước vào cuộc kháng chiến trường kỳ.

Chàng thiếu niên của gia đình nghèo trong làng Đa Sỹ ngày ấy không thể ngờ, nhờ quân đội mà mình “bén duyên” với nghệ thuật múa.

Theo đó, khi theo Trung đoàn Thủ đô rút lên chiến khu Việt Bắc, nghệ sĩ Lê Ngọc Canh đã được xem đồng bào dân tộc múa và được họ dạy nhiều điệu múa của đồng bào mình. Niềm yêu thích múa ngấm dần, trở thành một phần sở thích những lúc rỗi rãi. Đồng chí phụ trách Thiếu sinh quân lúc ấy thấy ông có vóc dáng nhỏ nhắn, lại yêu thích văn nghệ nên chuyển ông về Đội Văn nghệ phục vụ bộ đội và nhân dân chiến khu. Từ cái duyên ấy, tình yêu với những điệu múa, lời ca cứ ngấm sâu, lớn dần rồi thành cái nghiệp khiến GS.TS. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh gắn bó tâm huyết trọn một đời.

Không bằng lòng với trình độ còn hạn hẹp của bản thân, vào quân đội, ông vừa công tác, vừa tranh thủ học văn hóa. Liên tiếp tốt nghiệp Đại học Sư phạm chuyên ngành Văn học, Đại học Ngoại ngữ chuyên tu tiếng Nga, tiếng Bulgari, nghệ sĩ Lê Ngọc Canh trở thành một trong số nghệ sĩ múa hiếm hoi được chọn sang Bulgari để đào tạo Tiến sĩ nghệ thuật học.

Trong thời gian này, cụ thể là năm 1962, nghệ sĩ Lê Ngọc Canh sáng tác kịch múa Anh hùng Bế Văn Đàn – tác phẩm đã đoạt Huy chương Vàng quốc gia và cùng các cộng sự sáng tác kịch múa Ngọn lửa Nghệ Tĩnh - tác phẩm sau này được tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh năm 2000.

Miệt mài 4 năm ở xứ người, vượt rất nhiều nỗi khó khăn, năm 1973, nghệ sĩ Lê Ngọc Canh bảo vệ thành công luận án Tiến sĩ nghệ thuật học. Ông trở thành một trong những Tiến sĩ nghệ thuật học đầu tiên của ngành múa. Trở về nước, ông cứ nhớ mãi lời thầy hướng dẫn: “Phát triển nghệ thuật múa phải bằng hai chân, cả lý luận và thực tiễn, nếu không sẽ giống như người bị cà thọt, khó đi được xa…” nên quyết định vừa tham gia biểu diễn, vừa nghiên cứu và sáng tác.

Là người thầy của hơn 20 Nghệ sĩ Nhân dân tên tuổi

Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh có “biệt tài” bắt nhanh được những ý tưởng chợt lóe lên khi thực tiễn, chất liệu sống ăn nhập với những ký ức, kiến thức mà ông được trang bị, giúp ông có thể sáng tạo nhanh, chuẩn. Tài năng của ông liên tiếp được khẳng định qua các tác phẩm như: Giã gạo dưới trăng, Biển và lửa quê tôi, Ngẫu hứng tâm linh… Riêng tác phẩm Giã gạo dưới trăng từng được Huy chương Vàng quốc tế và được Nhà hát Ca múa nhạc Dân gian Bungari biểu diễn.

Trong gần 80 năm hoạt động nghệ thuật, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh đã tạo nên “gia tài” khổng lồ với 174 tác phẩm nghệ thuật, từ kịch múa, thơ múa, múa dân tộc đến múa hiện đại và những tác phẩm đó đưa lại cho ông hàng chục Giải thưởng và Bằng khen của Hội nghệ sĩ Múa Việt Nam, Huy chương Vàng và Huy chương Bạc quốc gia.

Không chỉ nổi bật trong lĩnh vực sáng tác, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh còn công bố rất nhiều công trình khoa học về nghệ thuật múa. Để làm công tác nghiên cứu, không như nhiều người chỉ chăm chú với sách vở, ông chấp nhận vất vả, yêu thích đi điền dã. Dấu chân ông trải khắp miền đất nước, từng trèo đèo lội suối, ăn ngủ cùng đồng bào từ vùng núi cao Tây Bắc, Tây Nguyên, Nam Trung Bộ cho tới mảng đất đồng bằng sông Cửu Long, Nam Bộ…

Đi để tìm hiểu, ghi chép, tìm cách bảo tồn những điệu múa cổ của các dân tộc ít người mà giàu truyền thống văn hóa như: Mường, Tày, Thái, Mông, Dao, Khơme, Chăm, Mạ…

GS.TS. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh từng tâm sự rằng, ông đi nhiều vì đam mê, vì yêu thích nên không cảm thấy mệt mỏi mà còn vui, thấy mình “được” rất nhiều. Càng đi, ông càng thấy kho tàng nghệ thuật múa dân gian, dân tộc của đất nước mình phong phú và càng thấy kết quả lao động của mình nhỏ bé. Chưa kể, rất nhiều cái “được” khác, là tình cảm mộc mạc, chân thành, là nhiệt huyết, đam mê của các nghệ nhân múa khắp các vùng miền. Vì lẽ đó, khi được cùng ăn, cùng ở với đồng bào ông lại càng có thêm động lực để sáng tạo và nghiên cứu.

Ông từng làm chủ nhiệm đề tài nghiên cứu Sưu tầm và phục hồi múa cổ Thăng Long trong suốt 15 năm (2005-2019). Kết quả thật không phụ sự dày công sưu tầm, nghiên cứu khi nhóm nghiên cứu của ông đã sưu tầm, phục dựng hơn 50 điệu múa cổ như: múa Rắn lột ở phường Việt Hưng, quận Long Biên; múa Xếp chữ ở làng Chử Xá, xã Văn Đức, huyện Gia Lâm; múa Trống Bồng ở làng Triều Khúc, xã Tân Triều, huyện Thanh Trì… 

GS.TS. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh biên soạn và xuất bản hơn 20 cuốn sách, công trình nghiên cứu về nghệ thuật múa và văn hóa như: Đại cương nghệ thuật múa; Nghệ thuật múa chèo; Nghệ thuật múa tộc người Mạ; 100 điệu múa truyền thống Việt Nam; Nghệ thuật múa tín ngưỡng dân tộc Việt Nam; Nghệ thuật múa cổ truyền vùng Hà Nội mở rộng; Múa cổ truyền Thăng Long - Hà Nội; Văn hóa làng Đa Sỹ; Nghệ thuật múa trong lễ hội ở Thăng Long - Hà Nội… Ông là một trong những Tiến sĩ, nhà nghiên cứu được đánh giá cao bởi những tác phẩm nghiên cứu thực sự là cơ sở để “góp phần hình thành cơ sở lý luận, văn hóa, khoa học và cơ sở thực tiễn chuyên ngành nghệ thuật múa ở Việt Nam”.

Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh cũng nổi tiếng trong giới với tư cách là một nhà giáo tâm huyết và nhiệt thành. Ông đã tham gia giảng dạy tại 5 trường đại học và viện nghiên cứu; biên soạn 12 giáo trình là tác giả, được ứng dụng giảng dạy ở 7 trường đại học và viện nghiên cứu; hướng dẫn khoa học cho hàng chục Tiến sĩ, Thạc sĩ. Các học trò của ông có thể kể đến: Nghệ sĩ Nhân dân Ấu Dũng, Nghệ sĩ Nhân dân Phạm Anh Phương, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Văn, Nghệ sĩ Nhân dân Nguyễn Văn Hiếu, Nghệ sĩ Nhân dân Vũ Việt Cường…

Trọn một đời đam mê sáng tạo, nghiên cứu và giảng dạy nghệ thuật múa… GS.TS. Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh đã được nhận nhiều phần thưởng cao quý như: Huân chương Lao động hạng Nhì năm 1998; Giải thưởng Nhà nước và Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học nghệ thuật.

Ngoài ra, ông còn sở hữu Huy chương Vàng quốc tế; 17 Huy chương Vàng quốc gia; 3 Huy chương Vàng cho biên đạo, đạo diễn xuất sắc; 10 Huy chương Bạc quốc gia do Bộ VHTTDL trao tặng và danh hiệu Công dân Thủ đô Ưu tú năm 2020. Trước đó, ông được phong tặng danh hiệu Nghệ sĩ Nhân dân năm 2001 và phong hàm Giáo sư năm 2014 - trở thành vị Giáo sư đầu tiên của nghệ thuật múa Việt Nam.

Những ngày tháng cuối cùng của cuộc đời, Nghệ sĩ Nhân dân Lê Ngọc Canh vẫn canh cánh nỗi trăn trở, đến thời điểm này, ông vẫn chưa tìm được người nào thực sự tâm huyết với nghệ thuật múa để tiếp nối sự nghiệp của ông trên con đường mà ông đã dành trọn một đời theo đuổi.

×