Đắk Lắk, từ vùng đất bí hiểm đến "thủ phủ" của Tây Nguyên

Theo thông tin trên báo Đắk Lắk về lịch sử hơn 120 năm hình thành tỉnh Đắk Lắk, trước năm 1904, Đắk Lắk là cao nguyên rộng lớn nhất nằm ở trung tâm Tây Nguyên, được biết đến với những tên gọi khác nhau.

Sách Đại Nam thực lục cho biết: “Nước Thủy xá, Hỏa xá xưa gọi là Nam Bàn, là dòng dõi Chiêm Thành, thời Lê Thánh Tông đánh được Chiêm thành (năm 1471) lấy con cháu Vua nước ấy gọi là nước Nam Bàn, ở phía tây núi Thạch bi” (Đại Nam thực lục chính biên, NXB khoa học XH – năm 1970 tập 23 trang 145,146).

Trên cơ sở những tư liệu lịch sử, dười thời triều Nguyễn ghi chép, cho chúng ta được biết Tây Nguyên trước khi nằm dưới tầm kiểm soát của thực dân Pháp, là địa bàn của hai nước Thủy xá và Hỏa xá dưới triều Nguyễn (1802 – 1884).

Như vậy, vùng đất Tây Nguyên nói chung và Đắk Lắk nói riêng có từ lâu đời, nhất là từ sau cuộc chiến tranh mở đất về phía Nam của Lê Thánh Tông (năm 1471) đã nằm dưới sự kiểm soát của nhà nước quân chủ Việt Nam. Lúc đó, khu vực Tây Nguyên, trong đó có Đắk Lắk còn là một vùng rất xa lạ và bí hiểm đối với người Kinh.

Ngày 1/6/1895 thống sứ Lào là Boulloche chia lãnh thổ Lào thành hai vùng riêng biệt, một gọi là Thượng Lào đóng trụ sở tại Luông Prabang, và một gọi là Hạ Lào đóng trụ sở tại Kong của Stung Streng, Cao Nguyên Hin truland được sát nhập vào 3 tỉnh là Strung Streng trong đó địa bàn Đắk Lắk, tỉnh Alopen và tỉnh Saravane.

Ngày 22/11/1904 Hội đồng tối cao toàn quyền Đông Dương ban hành Nghị định tách Đắk Lắk khỏi địa bàn nước Lào và đặt thành một tỉnh thuộc quyền giám sát và quản trị Khâm sứ Trung Kỳ (sứ An Nam).

Cũng thời gian này (ngày 22/11/1904) tỉnh Đắk Lắk được thành lập nằm trên đại bàn Miền Tây các tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa, lấy tỉnh lỵ là Buôn Ma Thuột. 

Như vậy với Nghị định ngày 22/11/1904, Đắk Lắk chính thức trở thành một trong 20 tỉnh, thành phố thuộc Trung kỳ, về địa giới hành chính tương đối ổn định cho đến những năm về sau.

Ngày 9/2/1913, toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập tỉnh Kon Tum (trước là đại lý Kon Tum trực thuộc tòa công sứ Quy Nhơn), bao gồm đại lý Kon Tum tách khỏi tỉnh Bình Định, đại lý Cheo Reo tách từ tỉnh Phú Yên và đại lý Đắk Lắk (tỉnh Đắk Lắk bị giải thể hạ xuống làm một đại lý) thuộc tỉnh Kon Tum, từ đó tỉnh Đắk Lắk không còn nữa, nhưng địa danh vẫn còn.

Đến ngày 2/7/1923, toàn quyền Đông Dương ban hành Nghị định tách Đắk Lắk khỏi tỉnh Kon Tum và thành lập tỉnh riêng dưới quyền một viên công sứ tên là Sabalier, làm công sứ đầu tiên của tỉnh Đắk Lắk sau khi tái lập lại. 

Đất nước thống nhất, tháng 2/1976 chính phủ Cách mạng lâm thời Cộng hòa miền Nam Việt Nam ra Nghị định giải thể khu và hợp nhất các tỉnh ở miền Nam, trong đó có tỉnh Đắk Lắk gồm cả tỉnh Đắk Lắk và tỉnh Quảng Đức cũ.

Để thực hiện thắng lợi sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong thời kỳ mới, công nghiệp hóa – hiện đại hóa đất nước, đến ngày 26/11/2003 tại kỳ họp thứ 4, Quốc hội nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam khóa XI đã ra Quyết định số 22/2003/QH XI, chia tách Đắk Lắk thành hai tỉnh Đắk Lắk và Đắk Nông.

Hiện nay, tỉnh Đắk Lắk có 1 thành phố Buôn Ma Thuột, 1 thị xã Buôn Hồ và 13 huyện là: Ea Súp, Buôn Đôn, Cư M’gar, Krông Buk, Ea H’leo, Krông Năng, M’Drak, Ea Kar, Krông Buk, Krông Bông, Krông Ana, Lak, Cư Kuin và là thủ phủ cà phê, sầu riêng của Tây Nguyên.

Theo thống kê mới nhất, giá trị tổng sản phẩm trên địa bàn tỉnh Đắk Lắk năm 2024 (GRDP giá so sánh năm 2010) ước đạt 63.249 tỷ đồng, tăng 4,38% so với năm 2023, đứng đầu khu vực Tây Nguyên; thu nhập bình quân đầu người ước đạt 74,7 triệu đồng/người; tổng kim ngạch xuất khẩu ước đạt 1 tỷ 650 triệu USD, tăng 10,3% so với năm 2023; tổng mức bán lẻ hàng hóa và doanh thu dịch vụ ước đạt 105.000 tỷ đồng, tăng 4,96%.

Tổng diện tích cây trồng của Đắk Lắk gần 680.000 ha; trong đó, cà phê đứng đầu cả nước, với 213.000 ha. Sản lượng lương thực có hạt hơn 1,3 triệu tấn. 

Phú Yên - danh xưng 400 năm và "xứ hoa vàng cỏ xanh"

Theo thông tin đăng trên trang web của Trung tâm Lưu trữ quốc gia IV (TP.Đà Lạt, Lâm Đồng), tỉnh Phú Yên – vùng đất nằm ở trung tâm duyên hải Nam Trung Bộ, là nơi ghi dấu những bước chân đầu tiên của cư dân Việt trong hành trình mở cõi. Trong suốt hơn 400 năm lịch sử, vùng đất này đã chứng kiến biết bao thăng trầm, hun đúc nên truyền thống yêu nước, kiên trung, bất khuất của con người nơi đây.

Lần theo nguồn sử liệu, Phú Yên là vùng đất có lịch sử từ lâu đời và có nhiều lần thay đổi tên gọi cũng như điều chỉnh địa giới, đơn vị hành chính. 

Về lịch sử vùng đất Phú Yên, Mộc bản sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục chính biên, quyển 45, mặt khắc 2, 3 có chép: Phú Yên, từ vùng đất địa vực của thị tộc Việt Thường xưa trở thành huyện Lâm Ấp đời nhà Tần; đất huyện Tượng Lâm đời nhà Hán, nhà Tùy đổi làm quận, nhà Đường đổi làm châu; sau là đất Chiêm Thành, nhà Lê đặt là huyện Tuy Viễn, khoảng năm Gia Long đổi là trấn. Nay là tỉnh Phú Yên.

Năm 1611, phủ Phú Yên được thành lập, đánh dấu một cột mốc quan trọng trong lịch sử hình thành địa giới hành chính của tỉnh, và từ vị trí phủ, năm 1744 dinh Phú Yên được thành lập, thể hiện vị trí quan trọng trong chiến lược mở rộng lãnh thổ của chúa Nguyễn. Đến năm Mậu Thìn (1808), vua Gia Long cho đổi dinh Phú Yên làm trấn Phú Yên đánh dấu bước chuyển mình lớn trong quá trình hình thành tỉnh. 

Năm 1826, trấn Phú Yên hạ cấp thành phủ Phú Yên (thuộc Bình Định). Năm Tân Mão (1831), vua Minh Mệnh cho đổi phủ Phú Yên làm phủ Tuy An. Năm Nhâm Thìn (1832), vua Minh Mệnh chia các trấn, doanh còn lại từ Quảng Nam trở vào Nam, và phủ Tuy An được thăng thành tỉnh Phú Yên. Lúc này tỉnh Phú Yên bao gồm 1 phủ Tuy An và 2 huyện Đồng Xuân, Tuy Hoà.

Ngày 6/6/1884 triều đình Huế ký hiệp ước với đại diện Chính phủ Pháp, quy định Trung kỳ có 12 tỉnh. Tại thời điểm này, Phú Yên được chia ra gồm 1 phủ và 2 huyện: phủ Tuy An, 2 huyện là Đồng Xuân và Tuy Hoà. Năm 1899, tỉnh Phú Yên chia thành 2 phủ và 2 huyện. Theo Báo cáo số 836 ngày 03/12/1912 của Khâm sứ gửi Toàn quyền về việc chia lại ranh giới của các tỉnh Trung kỳ: Bỏ tỉnh Phú Yên, sáp nhập Phú Yên vào Bình Định,…

Ngày 09/02/1913, Toàn quyền Đông Dương ra Nghị định thành lập tỉnh Kon Tum. Địa bàn tỉnh Kon Tum gồm đại lý Kon Tum tách ra từ Bình Định, đại lý Cheo Reo tách ra từ Phú Yên và đại lý Đắk Lắk. 

Sau hiệp định Giơ-ne-vơ năm 1954, tỉnh Phú Yên được chia thành 5 quận: Tuy Hòa, Sông Cầu, Đồng Xuân, Tuy An, Sơn Hòa. 

Đến ngày 17/3/1959, một quận mới gọi là Phú Đức thuộc tỉnh Phú Yên được thành lập, gồm một phần phía Đông Nam Cheo Reo (nguyên thuộc tỉnh Pleiku), một phần đất của tổng Cư – Dlieya (nguyên thuộc tỉnh Đắk Lắk), hai xã Sơn Thành, Sơn Bình.

Sau giải phóng năm 1975, Bộ Chính trị ban hành Nghị quyết số 245-NQ/TW ngày 20/9/1975 về việc bãi bỏ khu, hợp tỉnh. Trong đó, tỉnh Phú Yên và Khánh Hòa hợp thành tỉnh Phú Khánh. 

Tuy nhiên, để đáp ứng nhu cầu quản lý và phát triển phù hợp với điều kiện địa phương, Quốc hội khóa VIII, kỳ họp thứ 5 năm 1989 đã ban hành nghị quyết tách tỉnh Phú Khánh thành hai tỉnh: Phú Yên và Khánh Hòa. Ngày 1/7/1989, tỉnh Phú Yên chính thức được tái lập, đánh dấu bước ngoặt quan trọng trong quá trình phát triển của địa phương.

Trải qua những giai đoạn lịch sử, Phú Yên là vùng đất mang đậm dấu ấn của quá trình khai phá và hình thành trên dải đất miền Trung. Không chỉ có bề dày lịch sử, Phú Yên còn nổi tiếng với những danh thắng thiên nhiên kỳ vĩ, mang vẻ đẹp hoang sơ và cuốn hút, đưa Phú Yên trở thành điểm đến hấp dẫn trên bản đồ du lịch Việt Nam.

×