LTS: Không phải ngẫu nhiên mà cố nhà báo lão thành Hữu Thọ dành nhiều lời khen và trân trọng khi viết về nhà báo Nguyễn Khắc Viện trong bài “Bỗng nhớ anh Nguyễn Khắc Viện” đăng trên Báo Nhân Dân năm 2014.

“Nhà báo, nhà nghiên cứu văn hóa Nguyễn Khắc Viện là một người yêu nước nồng nàn, một nhà văn hóa nổi tiếng ở nước ta. Ông từng lãnh đạo Hội những người Việt Nam yêu nước tại Pháp, nhiệt tình ủng hộ cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp và đế quốc Mỹ xâm lược”, nhà báo Hữu Thọ viết.

Với loạt bài “Những việc cần làm ngay” đầu thời kỳ Đổi mới, Tổng Bí thư Nguyễn Văn Linh (bút danh NVL) nhắc đến cụm từ “im lặng đáng sợ”, đồng thời kêu gọi “nhìn thẳng và đánh giá đúng sự thật”. Tư tưởng ấy cũng là điều mà Nguyễn Khắc Viện luôn đau đáu, trăn trở. Thực tế, ông không hề im lặng trước cái xấu, bất công làm khổ người dân.

Nhà văn Nguyễn Khắc Phê trong bài “Nguyễn Khắc Viện – Người lao động không biết mệt mỏi” (Tiền Phong, 13/5/2007), từng viết: “Nhiều điều "gay gắt" trong gần 30 bản kiến nghị của anh (Nguyễn Khắc Viện - PV) trong 16 năm (1976 – 1993) đã hiện diện trong đường lối của Đảng và Nhà nước ta, và đang dần trở thành hiện thực".

Là một nhà báo kiên định, Nguyễn Khắc Viện cổ vũ mạnh mẽ cho công cuộc Đổi mới và hội nhập quốc tế, với cách nhìn toàn diện, khoa học và nhân văn. Một trong những tác phẩm báo chí để đời của ông là bài báo “Mơ ước về nông thôn” được đăng trên Báo Nhân Dân liên tiếp ngày hai ngày 6-7/9/1988.

Với ngôn ngữ giản dị mà sắc sảo, mang đậm tinh thần báo chí “chiến đấu”, tác phẩm đã phân tích chính sách từ thực tiễn, đồng thời phản biện sâu sắc mô hình phát triển nông nghiệp lúc bấy giờ. Tác giả đã so sánh trực tiếp kinh nghiệm tiểu nông Pháp với nông thôn Việt Nam, chỉ ra những bất cập về quyền làm chủ, hiệu quả quản lý, sự thiên lệch trong đầu tư khi quá tập trung vào cây lúa mà “lãng quên” các nguồn thu nhập bền vững khác như vườn, rừng, cây ăn quả...

Bên cạnh đó, Nguyễn Khắc Viện thẳng thắn phê phán hệ thống quản lý nông nghiệp quan liêu, áp đặt, khiến nông dân đánh mất quyền làm chủ trên chính mảnh đất của mình. “Người nông dân bỗng nhiên trở thành một người làm thuê, chỉ biết thực hiện một kế hoạch từ trên đưa xuống...”; “Số người chỉ đạo ngày càng đông, hợp tác xã tiếp khách liên miên... được mùa thì họ được tiếng... mất mùa thì họ chẳng thua thiệt gì”; “Có cởi trói cho nông dân, có trả lại quyền làm chủ cho nông dân mới mong làm cho nông nghiệp phát triển", ông thẳng thắn đề cập.

Nhân kỷ niệm 100 năm ngày Báo chí cách mạng Việt Nam (21/6/1925 - 21/6/2025), Báo Dân Việt xin đăng lại toàn văn bài báo “Mơ ước về nông thôn” được đăng trên Báo Nhân Dân số ra ngày 6 và ngày 7/9/1988 của Nguyễn Khắc Viện.

Mơ ước về nông thôn - Phần 1

Chưa bao giờ cầm cái cây cái cày cái cuốc trồng trọt gì, nhưng là người Việt Nam, sống trong một nước cơm gạo chưa bảo đảm, tôi không thể không suy nghĩ về nông nghiệp và nông thôn.

Kỷ niệm mặc dù đã 50, 60 năm rồi về làng quê vẫn còn in rõ trong tâm trí, một làng nằm bên bờ sông Ngàn Phố (Hương Sơn, Nghệ Tĩnh), ruộng ít vườn nhiều; cứ năm ngày một những chiếc đò dọc đầy ắp mít, bưởi, cau, chuối và một ít hàng thủ công (rổ, rá, quạt ), đi một đêm sáng sớm đến chợ Vinh; cách làng hơn 30km, hôm sau trở về đầy hàng (vải, can dầu hỏa, đèn, giấy bút, kim chỉ,…). Cau khô bán tận Hà Nội. Ruộng thì khoanh lại một vài cánh đồng nhỏ, đi khỏi thôn xóm, có nơi chỉ khoảng một cây số là đã đến rú, tức những đồi trọc chỉ có sim mua. Thế mà nói chung mức sống ở làng tôi vẫn cao hơn những làng phía hạ lưu sống có nhiều ruộng hơn.

Không cần học nghề kỹ sư nông, với ít kiến thúc trường phổ thông, tôi cũng hiểu được, một sào vườn nhất định tạo ra nhiều sản phẩm hơn một sào ruộng. Rễ cây lúa chỉ ăn sâu vài chục cen-ti-mét, làm sao hút được của đất nhiều chất bằng bộ rễ một cây mít đâm xuống nhiều mét, còn bộ lá của cây lúa chỉ cao vài chục cen-ti-mét làm sao có sức quang hợp bằng bộ lá của những cây ăn quả cao có khi đến cả chục mét. Chỉ một hai mét vuông đào hố, đổ đầy phân rác trồng một thân khoai vạc (củ mài) là thu được ít nhất 10kg củ, có khi đến 20kg. Chất đốt khỏi lo, nắng hè, kể cả khi cố gió tây cũng đỡ, gặp lụt lội cây vườn cũng trị lại dễ hơn cây lúa. Và gia đình có đồng ra đồng vào mua chút ít vải vóc, thuốc men. Bữa ăn thêm quả chuối, quả mít (ăn múi ăn xơ, ăn hạt), bó rau dền, bắp măng, củ mài cũng đỡ nhiều cơm gạo đến mùa mít chín, tụi trẻ con chúng tôi ăn mít trừ cơm).

Kỷ niệm thứ hai về nông thôn thuộc vào thời tôi ở Pháp. Năm ấy, tôi về nghỉ hè ở nhà một đông chí Pháp, tiểu nông trồng nho ở miền Nam nước Pháp, gần thành phố Mông-pơ-li-ê. Về đúng lúc cả vùng đang sôi động vì biểu tình của giới tiểu nông; thế là suốt mười ngày, tôi được cùng các đồng chí trong chi bộ làng ấy bàn luận về cách đấu trang từng bước một. Ở Pháp, trồng lúa mì kết hợp khoai tây và nuôi bò, thì tiểu nông gồm những người có 10 – 15ha, trồng nho thì 3 – 5ha.

Họ đấu tranh không phải vì ăn đói, mặc rách, họ sắm máy móc mua phân hóa học, thuốc trừ sâu dễ dàng, các hãng công nghiệp lớn cũng bán cho họ, đưa tận nhà không cần thủ tục gì cả; sản phẩm làm ra, lúa, sữa, rượu có xe đến tận nơi chở ra thành phố, chẳng phải gánh gồng đi đâu cả; thuế nộp Nhà nước cũng tính toán rõ ràng, sở thuế thu gọn gàng nhưng không thông cảm với ai cả, mà cũng không hoạnh họe với ai; thu đúng theo quy định.

Thế thì tiểu nông đấu tranh vì đâu? Họ sống trong một nền kinh tế hàng hóa, bán lúa ra rồi mua bánh mì hằng ngày ở cửa hiệu, điều khó nhất của họ là, nếu không có lãi; ít nhất chi thu phải thăng bằng, thu là tiền bán các sản phẩm, chi là tiền mua tất cả những gì cần cho sản xuất và đời sống. Mua gì cũng dễ; quý hồ đủ tiền mua. Để mua máy móc, nếu mua riêng không được, họ chung nhau rồi tính toán với nhau mà sử dụng; vùng nho, họ hợp tác dựng lên những cái hầm lớn chế biến rượu, thuê một vài người công nhân và kế toán, xong bán rượu cho những hãng buôn lớn đưa về thành phố vào chai bán cho các gia đình (trung bình mỗi gia đình Pháp hằng ngày cũng uống đến một lít rượu vang bình thường).

Bộ máy quản lý hợp tác chế biến rất gọn nhẹ. Bộ máy hành chính của nhà nước ủy ban hành chính xã, tỉnh không hề can thiệp. Chỉ có một điều khó: Giao dịch với các hãng buôn, hai bên thỏa thuận về giá cả. Một chai rượu bán ở thành phố, người nông dân sản xuất nhiều lắm được hướng một phần tư giá.

Các hãng công nghiệp bán máy móc, phần thuốc và hàng công nghiệp cùng các hãng buôn lớn bao giờ cũng nắm ưu thế; hơn 80% dân sống ở thành phố, nhà nước cũng kìm giá nông sản đề công nhân bớt đòi hỏi tăng lương, rút cục tiêu nông phải chịu thiệt. Chưa nói là lúc thành lập Thị trường chung ở châu Âu, rượu nho các nước Tây Ban Nha, I-ta-li-a rẻ tiền hơn (vì mức sống ở các nước ấy thấp hơn Pháp) tràn vào thị trường Pháp, làm cho tiểu nông trồng nho khốn đốn. Được mùa thì giá nông phẩm hạ đi, mất mùa thì khối lượng bán ra ít đi, đằng nào cũng thiệt.

Dần dần một số đông tiểu nông phá sản, bỏ đi thành phố, ruộng đất tập trung vào một số người. Vì vậy, lâu lâu lại nổ ra những vụ đấu tranh của tiểu nông, đòi nhà nước, đòi các hãng lớn tăng giá nông phẩm. Nông dân cưỡi máy kéo đi hàng trăm chặn đường giao thông, nhất là lúc nghỉ hè, tiến về thành phố, có khi đổ hàng chục tấn khoai tây lên đường phố (và cả rau ác-ti-sô hay đào mận) làm náo động những thành phố lớn.

Các đồng chí trong Đảng Pháp lúc trao đổi với nhau đều đồng ý về việc Đảng, trong khung khổ chế độ tư bản, có nhiệm vụ tổ chức tiểu nông chống lại các hãng lớn và nhà nước nhưng cũng thấy rõ đây chỉ là một cuộc đấu tranh ngược dòng, sự phá sản của tiểu nông đi song song với sự tập trung ruộng đất vào những trang trại ngày càng lớn là một quá trình tất yếu; những tổ chức hợp tác của tiểu nông, dù làm ăn giỏi đến đâu cũng khó mà chống lại sức ép của các hãng buôn, của đại điền chủ và nhà nước tư bản.

Các đơn vị sản xuất nông nghiệp, một mặt phải đạt được những kích thước tương ứng với trình độ kỹ thuật, mặt khác phải hoạt hoạt động trong khung khổ giá cả do kẻ khác quyết định. Và nhiều hãng buôn nông phẩm không những chỉ hoạt động trong phạm vi từng quốc gia, mà từ năm 1960 trở đi, đã mang tính siêu quốc gia, có tầm cơ thế giới.

Từ những cánh đồng lúa mì thẳng cánh cò bay của vùng Bô-xơ (gần Pa-ri) những vườn nho của vùng Mông-pơ-li-ê được cơ giới hóa cao độ, chia tay với những người tiểu nông Pháp – có lẽ là thế hệ cuối cùng – ít nhất ở những vùng lúa mì – tôi trở về làng quê. Không còn những quan lại, hào lý ngày xưa, không còn địa chủ nữa, con cháu được học hành, trường cấp ba của huyện đóng không xa, mà đại đa số người lớn cũng đã biết đọc, cùng một số nhà có đài, vài tờ báo đã về đến đây, anh chị em cán bộ gặp tôi hỏi nhiều chuyện về tình hình trong nước và thế giới. Quả là đời sống tinh thần khác hẳn xưa.

Nhưng sao về vật chất lại chưa có gì thay đổi? Cuộc sống vẫn cơ cực và nhất là cơm gạo hằng ngày vẫn chưa bảo đảm. Phải chăng vì ruộng quá ít, lụt bão thường đe dọa (không thể đắp đê hai bờ con sông Ngàn Phố được), vì dân số lên quá nhanh? Ngay hôm đầu, đập vào mắt là việc vườn tược khắp thôn xóm đã xuống cấp rõ rệt, và trong bài cảm tưởng về làng viết tháng 7/1965, tôi có ghi: “Có lẽ các đồng chí quản trị đang lúng túng chưa giải quyết mối quan hệ giữa trồng trọt ở đồng ruộng và ở vườn tược...

Tập trung sức lực vào đồng ruộng thì bảo đảm lương thực, nhưng lãng quên vườn tược lại giảm thu nhập của bà con xã viên”. Và cũng có lần nghe các đồng chí cấp ủy trong xã phê phán nghiêm khắc những ai chăm sóc mảnh vườn một cách mà họ cho là quá mức, chứng tỏ tư tưởng tư hữu đáng ghét. Và cũng dễ dàng thấy việc cảm đoán những chủ đò dọc hành nghề, lấy lẽ làm việc ấy là kinh doanh lối tư bản, đã cắt đứt quan hệ giữa làng tôi với thành phố Vinh, tức diệt tận gốc sự trồng trọt hoa quả trong các vườn.

Bước đầu của kinh tế hàng hóa bị xóa bỏ. Và trong bữa cơm trước kia có thêm ít nhiều chuối mít dần dần cũng thu lại chỉ còn cơm độn khoai. Rồi ở những làng bán sơn địa, năm nọ lại có lệnh: Phá hết vườn, dời làng lên đồi để lấy đất trồng ngô.

Bà con sửng sốt, dù sao trong cảnh thiếu thốn chút vườn còn bảo đảm cho ít nhiều thu hoạch, cũng che nắng che mưa, nay phá bỏ, lên đồi nắng cháy; sống với đá sỏi, làm sao đây? Nhưng lệnh là lệnh, đành phải chấp hành.

Lần này tôi mới thấy rõ vấn đề: Bà con nông dân không còn làm chủ trên miếng đất của mình nữa. Họ chỉ được làm chủ một thời gian rất ngắn, vài ba năm sau cải cách ruộng đất, và từ ngày hợp tác hóa, quyền sử dụng ruộng đất, quyền định trồng gì, gieo cấy như thế nào, phân chia thu hoạch ra sao, họ không có quyền nữa.

Trước đó, mỗi lần về làng, hay về thăm nông thôn ở tỉnh này tỉnh khác, đôi khi tôi cũng lấy làm lạ, các đồng chí trong các cấp ủy, các ủy ban nhân dân ở tỉnh, huyện, xã, ít khi có ai là cán bộ kỹ thuật nông nghiệp, nhưng cũng có thể nói thao thao về cơ cấu cây trồng, giống phân, thủy lợi, nói không phải như người đứng ngoài mạch nước, mà chính như mình là chủ ruộng. Té ra cày bừa, cấy gặt, tát nước, gánh phân là công việc hằng ngày của mấy chục triệu nông dân; nhưng suy nghĩ và quản lý trực tiếp nông nghiệp lại nằm trong tay một bộ máy đông đảo chia làm hai cấp: Từ huyện trở lên thuộc bộ máy Đảng - Nhà nước. Ở cấp xã, thì có Đảng ủy, Ủy ban và các ban quản trị, tổ chức đội.

Nói theo cách ngày xưa, một bên là quan chức, một bên là hào lý. Cơ cấu xã hội - chính trị ở nước ta là vậy: Ở chế độ nào cũng có hai cấp như vậy, vấn đề là hai cấp ấy nắm lấy công việc nông thôn như thế nào, với những chính sách cụ thể ra sao, làm việc với tinh thần nào. Làm tốt thì hai danh từ quan chức hào lý không có gì là chua chát cả, làm không hay thì dù gọi bằng tên gì cũng không được lòng dân.

Vấn đề đầu tiên không phải là có những tham quan và cường hào lạm dụng quyền hành; vấn đề là xác định chức năng của bộ máy quan chức và hào lý, tính chất của nó, cơ chế làm ăn, quyền hành đến đâu; và bộ máy ấy gọn nhẹ hay cồng kềnh; có hiệu lực hay không. Ngày xưa, là một chế độ phi dân chủ, ông quan và hào lý có quyền tuyệt đối, bắt bớ hành hạ dân, pháp luật không cấm. Đó là quyền về hành chính; còn về sản xuất, về kinh tế thì quan lại hào lý không can thiệp vào, chủ ruộng và nông dân gieo trồng gì, thời vụ như thế nào, dùng công cụ gì, không cần biết.

Trong những năm đầu tiếp xúc với các đồng chí cấp ủy ở tỉnh, huyện, xã và nhiều cán bộ nông thôn khác, tôi rất mừng thấy ai cũng hiểu biết khá nhiều về nông nghiệp, có thể mới thông thạo về cơ cấu cây trồng, về các giống lúa, về các loại phân, về thổ nhưỡng tôi nghĩ rằng với một đội ngũ cán bộ như vậy, nông nghiệp của chúng ta sẽ nhanh chóng phát triển. Nhưng tại sao nông nghiệp lại dẫm chân tại chỗ, nói đúng hơn, có tiến bộ so với xưa, nhưng không đáp ứng nhu cầu, mà sản lượng đầu người cứ tụt mãi. Kỹ thuật đâu có thiếu, thổ nhưỡng nói chung đã điều tra khắp nơi; giống lúa mới đủ các loại phù hợp với hoàn cảnh này hoàn cảnh khác đã có, kỹ sư cán bộ kỹ thuật, các nhà nông học khá đông, có người rất giỏi; nông dân đa số có học ít nhiều và cần cù nhạy bén.

Bảy triệu héc-ta ấy mà áp dụng một phần kỹ thuật sẵn có, cũng không thiếu ăn. Đành rằng lụt bão, hạn hán bất thường (mà theo dự đoán thì những năm sắp đến lại đi vào một chu kỳ thiên tai nặng – xem Tạp chí Cộng sản 6); nhưng nếu có một ít dự trữ, thì cũng hạn chế hậu quả của thiên tai. Ngày xưa, Mạnh Tử đã nói với Lường Huệ vương: Thiếu ăn, đừng đổ cho trời, nhà vua nên nghĩ lại chính sách của mình.

Không thể không suy nghĩ đến chính sách, đến chiến lược nông nghiệp câu chuyện cơm áo gạo hằng ngày, cho nên, người cầm cày cầm cuốc, cũng như người cầm búa, cầm bút đều phải suy nghĩ.

Mơ ước về nông thôn - Phần 2

Mối suy nghĩ đầu tiên lại đưa tôi về cánh đồng và đám vườn ở làng quê. Sao lại chỉ tập trung sức lực vào cây lúa, bỏ khoai, đậu, bỏ rơi mít, chuối, tre, mây. Có nhất thiết chỉ có ăn gạo mới đầy đủ ca-lo và các chất dinh dưỡng. Từ ăn lúa mì và một vài thứ ngũ cốc loại khác, châu Âu sang thế kỷ 19, dần dần đưa khoai tây và nhiều loại rau quả khác vào bữa ăn, đến nay trung bình đầu người hàng năm ăn khoảng 100 ki-lô-gam lúa mì và 100 ki-lô-gam khoai tây.

Ở nước ta có những cánh đồng, mùa mưa ngập nước, thủy lợi dễ dàng, chỉ có thể trồng lúa nước, nhưng còn bao nhiều vùng đất khác, muốn trồng lúa, phải bỏ ra bao nhiêu công sức cải tạo đồng ruộng, tát nước bơm nước, đào kênh đắp đập, tức phải đầu tư rất lớn. Đầu tư máy móc, phân hóa học, thuốc trừ sâu, tức đầu tư ngoại tệ; đứng về khoa học mà nói; là đầu tư năng lượng hóa thạch (tức là than đá hay dầu hỏa mà ra).

Dĩ nhiên, có bột mới gột nên hồ; không chịu đầu tư không mong phát triển. Vấn đề là đầu tư thế nào là lợi nhất. Cũng chừng ấy ngoại tệ, phương tiện, công sức, bỏ vào đầu; tập trung cho vùng nào, cây nào, con nào, hy sinh vùng khác, cây khác, con khác. Lấy thí dụ đồng bằng sông Cửu Long.

Tập trung vào vùng lúa cao sản, khoảng 0,5 - 0,6 triệu héc-ta hầu hết ngoại tệ; trong vài năm có thể mong đưa sản lượng thêm hai triệu tấn thóc. Đó là phương hướng hiện nay. Có thể và có nên làm khác không. Đồng bằng sông Cửu Long còn có miệt vườn cũng đến 0,25 triệu héc ta, có vùng lúa nổi, có vùng rừng ngập mặn, rừng tràm, ít nhất cũng có năm vùng sinh thái khác nhau (xem các hệ thống sản xuất nông nghiệp ở đồng bằng sông Cửu Long của Đặng Kim Sơn - 1986).

Cứ đề các vùng ấy tự phát thôi, nhất thiết phải có thêm hai triệu tấn thóc đã, phải chăng đó là chiến lược tối ưu. Còn đầu tư chất xám nữa. Chỉ cần theo dõi báo chí, đủ thấy có lẽ hơn 3/4 công trình nghiên cứu nông học của ta tập trung vào các lúa; và chắc số cán bộ nghiên cứu cũng vậy. Luân canh, đa canh, tránh độc canh, ai cũng nhắc đến nhưng khi đầu tư ngoại tệ, đầu từ chất xám gần như chỉ còn cây lúa.

Kỹ sư Đặng Kim Sơn, cán bộ nghiên cứu của Viện cây lúa đồng bằng sông Cửu Long (Ô Môn) đưa ra một hình ảnh thú vị: Nhà đông con, nhưng bố chỉ cưng một đứa, vốn liếng cho hết đứa con cưng, làm giàu lên, mấy đứa khác bỏ nghèo xơ xác, rút cục cả nhà vẫn nghèo.

Người ta thường bảo, làm gì phải có trọng tâm, không nên rải mành mành; về nông nghiệp chưa chắc nguyên lý ấy đã hoàn toàn đúng. Đất ít, người đông, khí hậu nhiệt đới cho phép phát triển một nền nông nghiệp đa dạng, nhiều cây, nhiều con, không nhất thiết đâu cũng một mô hình với những cánh đồng thẳng cánh cò bay, máy cày máy gặt xình xịch, phân hóa học, thuốc trừ sâu phun tràn trề, với những kho thóc gạo đồ sộ hiện đại.

Mô hình này đã thật là thầm canh cao nhất chưa. Nhiều nhà bác học đã tính rõ, với mô hình này, tỷ lệ năng lượng thu hoạch qua sản phẩm so với năng lượng đầu tư vào thấp hơn nhiều so với phương thức canh tác cổ truyền. Và về lâu về dài, phá hoại môi trường sinh thái cho đến một lúc không thể chống chữa nổi.

Giá thử ta bớt đầu tư cho lúa cao sản, bớt cán bộ nghiên cứu về lúa, chuyển một số ngoại tệ, chất xám sang đầu tư cho vườn, cho rừng tràm, cho cây đước, cho mít, cho chuối, tre mây, cho hoa, cho rau, tất sản lượng thóc gạo có kém đi, nhưng chắc chắn sản lượng khoai đậu, chuối mít, rau hoa sẽ tăng. Giả thử ta không chạy theo cố tăng diện tích lúa, trái lại tăng diện tích vườn (ví như đồng bằng Bắc Bộ có thể đưa diện tích vườn lên 20 – 25% không?) thì sao?

Ngay cả ở thành phố trong những mảnh vườn tí hon, trên những sân thượng, trong những chậu cây cảnh, cũng có phát triển một phương thức nông nghiệp trồng những hoa, cây cảnh, cây thuốc có giá trị cao. Hàng triệu hộ sẽ đầu tư vào đấy rất nhiều công sức, ông già trẻ em cũng đóng góp được; chưa nói là chế biến các hoa quả, khoai đậu, tre mây lại đẻ ra bao nhiều ngành nghề.

Trong ước mơ của tôi về nông thôn, không phải nước ta, kể cả đồng bằng sông Cửu Long, chỉ là một vựa gạo, mà là một quang cảnh đa dạng, ruộng lúa, ruộng ngô có, rừng tràm, đồi chè, đồi sơn có, vườn rau, vườn quả có làng hoa, làng cây thuốc có, không phải chỉ có những người nông dân chỉ biết gieo lúa, gặt lúa, dù gieo gặt với những máy móc hiện đại nhất, mà là hàng chục triệu nông dân biết trồng lúa, biết chăm sóc cây bưởi, cây cam, biết trồng rau, trồng nấm, biết nuôi cá nuôi ong, biết đan mây đan cói, biết chế biến bột sắn, nước dứa. Tôi rất mong Nhà nước đầu tư đa dạng, cũng rất mong các nhà nông học cũng không bỏ rơi các loại cây khác ngoài cây lúa. Nhà đông con, không thì chỉ cưng một đứa

Từ quê cũ, qua đồng bằng Cửu Long mối suy nghĩ lại đưa tôi trở lại với những người tiểu nông trồng nho ở Pháp. Trong quá trình sản xuất, họ là nông dân tự do, cách mạng tư sản đã giải phóng họ khỏi chế độ phong kiến; tiến bộ của kỹ thuật cũng dẫn họ đến những hình thức hợp tác nhất định, nông dân với nhau đứng ra tự quản, bộ máy gọn nhẹ, có hiệu lực. Tự do trên mảnh đất của họ, trong việc hợp tác với nhau, Nhà nước không hề can thiệp. Đúng, họ được làm chủ về mặt này.

Nhưng nông sản bán ra thị trường, họ không còn tự do nữa. Đứng trước họ là các hãng công nghiệp, thương nghiệp và Nhà nước. Nông dân không định đoạt giá cả, quyền này trong tay các hãng tư bản và Nhà nước, mà Nhà nước rút cục cũng là đại diện cho những hãng từ bản lớn. Những đồng chí Pháp tôi được tiếp xúc trong những ngày đấu tranh của tiểu nông trồng nho vùng Mông-pơ- li-ê mơ ước, một ngày kia công nghiệp thương nghiệp sẽ vào tay của một Nhà nước vô sản, lúc đó nông dân mới giải quyết được một cách cơ bản vấn đề giá cả, nó đang định đoạt số phận nông dân.

Phải chăng niềm mơ ước của những đồng chí Pháp đã được thực hiện ở nước ta? Công nghiệp thương nghiệp phải chăng đã thuộc toàn quyền một Nhà nước vô sản? Công nông liên minh đã có một cơ sở vững chắc? Thực tế như thế nào? Lấy hai điểm thiết thân nhất cho người nông dân:Quyền làm chủ trên miếng đất của mình, quyền định đoạt sản xuất như thế nào?; Giá cả nông sản, bảo đảm hay không công sức bỏ ra, bảo đảm một cuộc sống vật chất tương xứng với lao động với trình độ phát triển chung của xã hội?

Nông dân đã tiến lên hợp tác, điều ấy không thể tránh, vì hợp với quy luật tiến triển kinh tế – xã hội. Vấn đề là tiến lên theo những bước nào; từ yêu cầu của lực lượng sản xuất rồi tự nguyên hợp tác, hay do một lệnh từ trên đưa xuống. Như muốn đưa nước vào ruộng, không thể một hộ đào được con kênh, đắp được một cái đập, như phun thuốc trừ sâu  không thể chỉ phun một mảnh, mà chung quanh không ai phun cả. Nông dân tự tổ chức rồi cùng nhau đi đào kênh, chung tiền mua một máy phun thuốc, cử ra những người quản lý, hay những việc này do một cấp trên nào đó quyết định, dù muốn dù không nông dân cũng phải theo?

Có thể nói nông dân Pháp được quyền tự do định đoạt lấy hình thức và quy mô hợp tác; nhưng lại phải đối đầu với một Nhà nước thù địch. Trái lại nông dân ta được một Nhà nước có thiện chí, một Đảng vô sản dìu dắt, nhưng một mô hình được đưa ra không phù hợp với quy luật khách quan: Muốn nhanh chóng xóa bỏ mọi hình thức cá thể, tư hữu được xem là phí xã hội chủ nghĩa. Một nền nông nghiệp chỉ biết cây lúa, cơ giới hóa, hóa học hóa hỏi cao độ trong một nước đất ít người đông.

Nông dân chưa kịp hưởng niềm vui nhận miếng đất riêng sau cải cách thì đã buộc vào hợp tác ồ ạt; rồi bất kỳ vùng nào, trồng gì, nuôi gì, làm nghề gì cũng nhất loạt một hình thức là hợp tác xã sản xuất nông nghiệp cao cấp là lý tưởng phải thực hiện thật nhanh, một vài năm phải xong.

Người nông dân bỗng nhiên trở thành một người làm thuê, chỉ biết thực hiện một kế hoạch từ trên xa đưa đến, thông qua một bộ máy chỉ đạo nhiều tầng, nhiều cấp, rồi được hưởng bao nhiêu họ cũng không biết. Số người chỉ đạo ngày càng đông, hợp tác xã tiếp khách liên miên, ông bà nào về cũng phán một vài câu, phải trồng giống này, cấy vào thời nào, cơ cấu ra sao, nhưng rồi lại đi, được mùa thì họ được tiếng là chỉ đạo giỏi, lên quan lên chức, mất mùa thì họ cũng chẳng thua thiệt gì; lương văn hưởng, vẫn xe cộ đi đi về về đến xã vẫn được chiêu đãi tươm tất.

Phải chăng Nhà nước, Đảng phải quay về với chủ nghĩa tự do, theo phương châm mạnh ai nấy làm gì, rồi tự nhiên quy luật cung cầu, quy luật giá trị, quy luật thị trường sẽ điều chỉnh mọi việc một cách tối ưu ? Thật ra trên thế giới hiện nay, chẳng đâu còn mô hình như vậy; ở các nước tư bản phát triển, thì các hãng lớn công nghiệp và thương nghiệp cũng đã đưa toàn bộ nông nghiệp vào quỹ đạo của họ với những chính sách chỉ đạo nghiệt ngã.

Vấn đề là Đảng và Nhà nước ta có thực hiện một chiến lược nông nghiệp thật sự xã hội chủ nghĩa, tức là: Bảo đảm quyền làm chủ của nông dân trong sản xuất, trong quá trình tiến lên hợp tác với nhiều bước đi, nhiều hình thức khác nhau, không vội vàng, không áp đặt từ trên xuống. Có xây dựng được một bộ máy công nghiệp có hiệu lực, bán và mua hàng hóa, sản phẩm với nông dân đúng giá hay không? Có xây dựng được một hệ thống cơ sở khoa học tạo ra cho nông dân những giống mới, những công cụ mới, những phương thức kinh doanh mới?

Không còn sản xuất nhỏ đối lập với sản xuất lớn nữa. Gia đình là cơ sở, là đơn vị gốc với một mảnh đất nhỏ; ruộng hay vườn (có khi là rừng, ao, hồ, đồi), nhưng giống cây, giống con, công cụ, thuốc trừ sâu, phân bón hóa học là do Nhà nước bán cho - bán chứ không phải cấp – còn nông phẩm lại do Nhà nước mua để đưa ra thị trường trong nước và ngoài nước. Mua chứ không phải thu. Nên bỏ từ thu – mua. Thu là thu thuế, thu nợ, người đi thu có quyền buộc người kia phải nộp, còn mua là phải hai bên đồng tình về giá cả.

Một cán bộ không thể nhận nhiệm vụ đi thu – mua, một hộ nông dân không thể đứng trước một cán bộ thương nghiệp, mà không biết phần nào là thu, phần nào là mua. Nói như Khổng Tử, trị nước, đầu tiên là phải “chính danh”, tức dùng từ nào xác định rõ nội dung, không thể mơ hồ; cái gì, phần nào thu; cái gì mua, phần nào mua, phải quy định cho rõ, đừng kết hợp hai từ làm một; rồi tuỳ tiện.

Tóm lại muốn nông nghiệp phát triển, bộ máy Nhà nước làm công nghiệp, thương nghiệp, thu thuế phải thật có hiệu lực.

Còn Đảng thì sao? Không phải nắm lấy sở hữu ruộng đất, không phải ôm lấy công việc của chính quyền, của các ngành kinh tế kỹ thuật. Nhưng cũng không để nông dân tự phát, phải kiên trì giải thích, hướng dẫn giúp nông dân thấy rõ phương hướng tương lai, vị trí của mình trong toàn thể xã hội; tổ chức Đảng phải đưa được những đảng viên ưu tú làm cốt cán cho các tổ chức do nông dân tự nguyện lập lên, phải kiểm tra chặt chẽ những Đảng viên ấy, phải làm cho tổ chức Đảng trong hợp tác, trong thôn xóm phối hợp ăn khớp với tổ chức Đảng trong các cơ quan thu thuế, mua bán với nông dân; cấp uỷ không còn quyết định khoảnh đất nào phải trồng gì, gieo cấy vào thời vụ nào, ai làm chủ nhiệm hợp tác, nhưng lo trước cái lo của bà con, suy nghĩ đúc kết lại những ý kiến tản mạn trong quần chúng, không có quyền áp đặt; không phải ai không đồng ý với một cấp uỷ nào đó là chông Đảng.

Lãnh đạo trước hết là bằng trí tuệ, là ràng buộc Đảng viên trong một tổ chức chặt chẽ, chứ không phải ép buộc quần chúng theo mệnh lệnh của cấp uỷ (mà thực chất nhiều khi chỉ là ý kiến của một bí thư). Không thể xóa bỏ hệ thống tổ chức mang tính quan liêu tập trung, không xóa bỏ cơ sở của bộ máy ấy; tức là những tổ chức tập thể xây dựng vội vàng bằng cách ép buộc nông dân, không nên dựa trên tự nguyện của nông dân, không dựa trên một cơ sở vật chất - kỹ thuật đáng kể, không có những cán bộ quản lý có khả năng. Có cởi trói cho nông dân, có trả lại quyền làm chủ cho nông dân mới mong làm cho nông nghiệp phát triển.

Nguyễn Khắc Viện

Nguyễn Khắc Viện (10/5/1997 – 10/5/2017) là con cụ Hoàng giáp Nguyễn Khắc Niêm, quê ở làng Gôi Vị, xã Sơn Hòa, huyện Hương Sơn, Hà Tĩnh. Nguyễn Khắc Viện tốt nghiệp bác sĩ ngành nhi khoa và các bệnh nhiệt đới tại Pháp năm 1941. Sau đó, ông chuyển sang lãnh đạo phong trào Việt kiều yêu nước và tham gia quảng bá văn hóa Việt Nam tại Pháp.
Năm 1963, ông bị chính quyền Pháp trục xuất về miền Bắc và tham gia hoạt động văn hóa đối ngoại. Ông là sáng lập và chủ biên Tạp chí Nghiên cứu Việt Nam bằng tiếng Pháp và tiếng Anh (Études Vietnamiennes và Vietnam Studies), làm Giám đốc Nhà xuất bản Ngoại văn (nay là Nhà xuất bản Thế giới).
Năm 1984, ông sáng lập và làm Giám đốc Trung tâm nghiên cứu tâm lý trẻ em và tâm bệnh lý (trung tâm NT).
Ông là tác giả của hàng chục đầu sách có giá trị, trong đó có bản dịch Truyện Kiều sang tiếng Pháp, cùng nhiều sách về lịch sử, địa lý, văn hóa Việt Nam, tâm lý trẻ em như: Khảo cứu về Cách mạng Việt Nam; Việt Nam, thiên lịch sử dài; Tuyển tập văn học Việt Nam; Kể chuyện đất nước; Bàn về đạo Nho; Bàn và luận; Ước mơ và hoài niệm; Sức khỏe, bệnh tật và tâm lý; Từ sinh lý đến dưỡng sinh; Tâm lý trẻ em hiểu theo phân tâm học; Từ điển tâm lý...
Năm 1997, Nguyễn Khắc Viện được thưởng Huân chương Độc lập hạng nhất.
Năm 2000, ông được Chủ tịch nước truy tặng giải thưởng Hồ Chí Minh cho cuốn "Việt Nam, một thiên lịch sử".
Nhà văn Nguyễn Khắc Phê chia sẻ trong bài “Nguyễn Khắc Viện - Người lao động không biết mệt mỏi” (Tiền Phong, 13/5/2007): "Ngày 16/5/1997, trong lễ tiễn đưa nhà báo Nguyễn Khắc Viện đến nơi an nghỉ cuối cùng, Tổng Bí thư Đảng Cộng sản Việt Nam Đỗ Mười đã viết vào sổ tang: “Vô cùng thương tiếc đồng chí Nguyễn Khắc Viện, người đảng viên cộng sản giàu nghị lực, một nhà hoạt động văn hoá nổi tiếng.
Đồng chí đã góp phần công lao xứng đáng cho sự nghiệp đấu tranh giành độc lập, tự do của Tổ quốc và làm hết sức mình cho sự nghiệp văn hóa - giáo dục của Việt Nam…”.

×