Hai cha con đều lều chõng đi thi, con thi hỏng năm 17 tuổi

Nguyễn Khuyến (1835-1909) tên thật là Nguyễn Văn Thắng, hiệu Quế Sơn, tự Minh Chi, sinh ngày 15 tháng 2 năm 1835 tại quê ngoại làng Văn Khế, xã Hoàng Xá, huyện Ý Yên, tỉnh Hà Nam.

Quê nội của Nguyễn Khuyến là làng Và, xã Yên Đổ, huyện Bình Lục, tỉnh Hà Nam.

Thân sinh của Nguyễn Khuyến là Nguyễn Tông Khởi (1796-1853), thường gọi là Cụ Mền Khởi, đỗ ba khoá tú tài và làm nghề dạy học.

Thân mẫu Nguyễn Khuyến là Trần Thị Thoan (1799-1874), con cụ Trần Công Trạc, từng đỗ sinh đồ (Tú-tài) thời Lê Mạt.

Năm 17 tuổi, ông đi thi cùng khóa với cha, nhưng bị hỏng. Sau đó cha mất, nhà nghèo, ông phải đi dạy học để kiếm sống và nuôi mẹ. Ông nghè Vũ Văn Lý, học trò cũ của người bác của ông thương tình, đem ông về nuôi cho ăn học tiếp.

Năm 1864, ông đỗ đầu thi Hương (Giải nguyên) ở trường thi Nam Ðịnh. Năm sau vào kinh thi Hội, ông thi không đỗ, ông bèn đổi tên là Nguyễn Khuyến với ý tự động viên, khuyến khích mình rồi ở lại Huế, học ở Quốc Tử Giám.

Năm 1871, ông thi Hội lần hai, đỗ Hội nguyên và thi Ðình đỗ Ðình nguyên. Từ đó, người ta gọi ông là Tam nguyên Yên Ðỗ (người đỗ đầu ba kỳ thi làng Yên Đỗ).

Từ đường 100 năm tuổi, nơi thờ, tưởng niệm nhà thơ Nguyễn Khuyến ở làng Vị Hạ, xã Trung Lương, huyện Bình Lục, (Hà Nam). Ảnh: Trần Quang.

Ông từng làm quan ở nội các Huế, rồi làm Đốc học Thanh Hóa, Án sát Nghệ An, rồi Biện lý Bộ Hộ,... Thời gian ông ra làm quan, Pháp đánh chiếm sáu tỉnh Nam Kỳ và tiến đánh ra miền Bắc.

Năm 1883, triều đình ký hàng ước với Pháp, ông cáo quan về nhà. Đang dưỡng bệnh ở quê nhà, thì được lệnh nhậm chức Quyền Tổng đốc tỉnh Sơn Tây thay cho Tổng đốc Nguyễn Đình Nhuận đã bỏ lên Hưng Hóa chống thực dân Pháp, nhưng ông thoái thác không đi.

Tổng đốc Nam Định Vũ Văn Bảo là con thầy học cũ của ông, theo lệnh của thực dân Pháp đến mời ông trở lại làm việc, ông viện cớ già yếu nhất định từ chối. Bị chúng theo dõi và làm khó dễ, ông đành để người con là Nguyễn Hoan ra làm việc với chúng.

Sau đó Kinh lược sứ Bắc Kỳ Hoàng Cao Khải mời ông đến nhà dạy học, rồi Tuần phủ Hưng Yên Lê Hoan tổ chức vịnh Kiều cũng mời ông làm giám khảo. Khải, Hoan là những kẻ cộng tác với thực dân Pháp, biết từ chối lời mời của họ thế nào cũng sẽ sinh chuyện lôi thôi nên ông đành miễn cưỡng nhận lời.

Du khách, học sinh trong vùng đến thắp hương, tưởng nhớ cụ Tam nguyên Yên Đỗ Nguyễn Khuyến tại ngôi từ đường cổ. Ảnh: Trần Quang.

Khi Pháp tấn công chiếm kinh thành Huế, Tôn Thất Thuyết nhân danh vua Hàm Nghi xuống chiếu Cần Vương, được nhân dân khắp nơi hưởng ứng, nhưng cuối cùng phong trào Cần Vương tan rã.

Có thể nói, sống giữa thời kỳ các phong trào đấu tranh yêu nước bị dập tắt, nhiều kẻ làm tay sai cho thực dân, Nguyễn Khuyến không thể làm được gì để thay đổi thời cuộc nên xin cáo quan về ở ẩn, tâm trạng từ đó mà trở nên bất mãn, bế tắc.

Ông có bài Tự trào giễu cợt mình, trong đó có đoạn: Cũng chẳng giàu mà cũng chẳng sang/ Chẳng gầy, chẳng béo, chỉ làng nhàng/ Cờ đang nửa cuộc không còn nước/ Bạc đánh ba quan đã chạy làng…

Nhắc đến tài thơ của đại danh khoa Tam Nguyên Yên Đổ - Nguyễn Khuyến, nhiều người thường nghĩ ngay đến những bài thơ về mùa thu nổi tiếng như Thu vịnh; Thu điếu; Thu ẩm...

Với nhiều thế hệ người Việt Nam hiện nay, hẳn ai cũng thuộc những câu thơ trong bài thơ Thu điếu nổi tiếng của nhà thơ Nguyễn Khuyến.

Ao thu lạnh lẽo nước trong veo

Một chiếc thuyền câu bé tẻo teo

Sóng biếc theo làn hơi gợn tí

Lá vàng trước gió sẽ đưa vèo

Tầng mây lơ lửng trời xanh ngắt

Ngõ trúc quanh co khách vắng teo

Tựa gối, ôm cần lâu chẳng được.

Cá đâu đớp động dưới chân bèo.

×