Xứ Đông mà trung tâm là vùng đất Hải Dương ngày nay là một trong những nơi sinh sống, khai phá từ rất sớm của người Việt cổ.

Vùng đất xứ Đông cũng là nơi giao thoa giữa các luồng di dân từ xa xưa, kể cả các cư dân là người Hán từ phương Bắc xuống, nơi ảnh hưởng văn hóa Nho giáo từ rất sớm.

Cùng với các điều kiện về tự nhiên, xã hội khác, văn hóa Nho giáo đã góp phần làm nên truyền thống hiếu học, truyền thống khoa bảng của vùng đất xứ Đông xưa, nay là tỉnh Hải Dương, vùng đất Hải Phòng.

Làng tiến sỹ đất Hải Dương là làng khoa bảng có một chưa có hai

Từ TP Hải Dương đi khoảng 30km về phía Tây Nam để đến làng Mộ Trạch, xã Tân Hồng, huyện Bình Giang - nơi được coi là vùng đất học nổi tiếng.

Với 36 người đỗ tiến sỹ Nho học thời phong kiến, làng Mộ Trạch, xã Tân Hồng, huyện Bình Giang (tỉnh Hải Dương) nổi danh trong lịch sử là ngôi làng khoa bảng độc nhất vô nhị ở Việt Nam.

Làng Mộ Trạch được gọi là “lò tiến sỹ xứ Đông”, “làng khoa bảng” do truyền thống ham học hỏi và có nhiều người giỏi.

Cổng làng tiến sỹ, đất phát quan-làng Mộ Trạch, một trong các làng cổ nổi tiếng Việt Nam. Ảnh: Ngói lợp đình-chùa, nhà thờ.

Vua Tự Đức uyên thâm về chữ nghĩa, giỏi về chính trường còn ban tặng lời vàng: “Mộ Trạch nhất gia bán thiên hạ” (Mộ Trạch tài năng bằng nửa thiên hạ)”.

Ngoài 36 tiến sĩ thì làng Mộ Trạch còn có hàng chục người khác đỗ hương cống, sinh đồ, tú tài. Nhiều người giữ các chức vụ trọng yếu trong triều đình đương thời.

Có gia đình mấy anh em cùng đỗ đại khoa; có chi họ, như chi họ Vũ Khắc đã đời nối đời đỗ đạt... Đáng chú ý, Mộ Trạch cũng là nơi xuất thân của 5 người có biệt tài, được phong trạng gồm: Trạng toán Vũ Hữu, Trạng vật Vũ Phong, Trạng cờ Vũ Huyến, Trạng chạy Vũ Cương Trực, Trạng nguyên Lê Đỉnh.

Năm Bính Thân (1656) cả nước có 3.000 người đi thi, kết quả có 6 tiến sỹ. Trong đó, người làng Mộ Trạch có 3 tiến sỹ gồm: Vũ Đăng Long, Vũ Trác Lạc, Vũ Công Lượng.

Trong 82 văn bia còn lại tại Văn miếu Quốc Tử Giám – di tích văn hóa lịch sử tại Hà Nội có đến 18 bia khắc tên 25 tiến sỹ làng Mộ Trạch. Còn tại Văn miếu Mao Điền (huyện Cẩm Giàng, tỉnh Hải Dương) có đủ tên của 36 tiến sỹ làng Mộ Trạch.

Theo truyền thuyết, làng được Vũ Hồn lập ra với tên ban đầu do ông đặt là Khả Mộ trang (nghĩa là ấp đáng mến) thuộc huyện Đường An (ông đặt tên huyện như vậy với mong muốn sự bình yên mãi mãi của nhà Đường).

Vào khoảng thế kỷ thứ IX, cả khu vực quanh thôn đều gọi là làng Chằm (nghĩa là một vùng đất trũng). Làng này vốn có tên là làng Chằm Thượng, hai làng bên là Chằm Hạ và Chằm Trung (sau gọi là Nhuận Đông, Nhuận Tây, hay còn gọi là Hạ Trong, Hạ Ngoài).

Truyền thuyết kể lại rằng Vũ Hồn theo quan niệm của phong thủy Trung Quốc cho nơi này là vùng có phong thủy tốt, giữ làng này làm nguyên quán thì đời đời sẽ tiến phát về đường khoa bảng.

Dưới mắt phong thủy, Vũ Hồn cho rằng cả vùng Hải Dương là một đại cuộc, huyện Đường An là huyệt trường và làng Chằm Thượng là huyệt kết. Vì vậy ông quyết định cắm đất lập trại và đặt tên làng là Khả Mộ.

Nghĩa là vùng đất khi đó còn cằn cỗi nghèo nàn nhưng có thể sau này sẽ trở nên trù phú hơn và sẽ được mến mộ. Mãi đến sau này, vào khoảng triều nhà Trần (1226-1400) mới đổi tên là Mộ Trạch, nghĩa là vùng đất được mến mộ.

Đất phát tích Trạng nguyên vang danh cả nước

Ngoài làng Mộ Trạch ở đất Bình Giang thì Nam Sách cũng là mảnh đất có truyền thống hiếu học và khoa bảng nổi tiếng của xứ Đông, là nơi sinh ra, nuôi dưỡng nhiều nhân tài, danh nhân văn hoá của đất nước.

Xét theo đơn vị huyện, Nam Sách không chỉ có số lượng tiến sỹ Nho học nhiều nhất tỉnh Hải Dương mà còn là huyện có số tiến sỹ nhiều nhất cả nước với 108 người.

Tính theo đơn vị hành chính hiện nay, tỉnh Hải Dương có 11 vị Trạng nguyên thì Nam Sách có đến 5 vị Trạng nguyên.

Đất Nam Sách là nơi phát tích của một trong các Trạng nguyên nổi tiếng nhất Việt Nam. Đó là Trạng nguyên Mạc Đĩnh Chi.

Mạc Đĩnh Chi tự là Tiết Phu, hiệu Tích Am, quê ở làng Long Động, huyện Chí Linh, tỉnh Hải Dương (nay thuộc thôn Lũng Động, xã Nam Tân, huyện Nam Sách, Hải Dương).

Số người đỗ đại khoa ở Nam Sách tập trung nhiều ở thị trấn Nam Sách (31 vị), trong đó tiêu biểu nhất là ở làng Nhân Lý (11 vị).

Làng Nhân Lý tên nôm là làng Si. Cư dân lập ra làng Nhân Lý đầu tiên là họ Kiều (có mặt tại đây vào khoảng thế kỷ X, trong đó có cụ Kiều Thúc Ngữ là tướng của nhà Đinh); sau đến các họ Lê, Lương, Phạm.

Tuy nhiên, họ Kiều, họ Lê đến nay chỉ còn gần hai chục nhân khẩu trong làng. Sau đó là các dòng họ Nguyễn Hữu (từ Thanh Hóa ra), Nguyễn Văn, Nguyễn Xuân, Đặng Huy... đến sinh cơ lập nghiệp.

Đình làng Nhân Lý, làng tiến sỹ, đất khoa bảng, thị trấn Nam Sách, huyện Nam Sách, tỉnh Hải Dương. Ảnh: Báo Hải Dương.

Không những lưu giữ được nhiều thiết chế văn hóa cổ truyền, Nhân Lý là một làng cổ có truyền thống khoa bảng. Từ một làng khoa bảng đến đất phát quan chỉ còn là thời gian. Chính vì vậy, dân gian thường gọi các làng tiến sỹ Nho học cũng là vùng đất phát quan. Học giỏi, thi đỗ cao để ra làm quan cho triều đình phong kiến.

Qua các khoa thi từ năm 1076-1919, Nhân Lý có 11 vị đại khoa, sau khi đỗ đạt đều giữ các chức vụ quan trọng trong triều đình. Tiêu biểu nhất là Nguyễn Minh Bích làm quan tới chức Thượng thư.

Phạm Bá Khuê, Nguyễn Thế Khải làm tới chức Thị lang (chức quan đứng sau Thượng thư, tương đương với chức Thứ trưởng hiện nay).

Hai người làm Tham chính là Phạm Bá Dương và Phạm Hưng Nhân. Ba người làm các công việc có liên quan đến biên soạn kinh sách là Phạm Khuê, Nguyễn Hoản, Phạm Như Trung.

Giữ việc giám sát trong triều có Phạm Văn Tuấn. Đặc biệt, Nguyễn Hoản còn là thành viên Hội Tao Đàn của vua Lê Thánh Tông, ông còn để lại một số bài thơ trong Toàn Việt Thi lục.

Cổ Am-làng cổ ở Hải Phòng có thế đất "đầu rồng" với huyền thoại “đất đẻ ra quan”

Xã Cổ Am (huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng) vốn ở cái vùng vốn được coi là “chiêm khê, mùa thối”, đất chật người đông, nhưng lại nổi tiếng khắp nơi bởi “nghề”… học.

Làng Cổ Am hiện vẫn còn lưu truyền những câu chuyện về dải đất “đầu rồng” với huyền thoại “đất đẻ ra quan”!

Nhắc đến làng Cổ, người ta nghĩ ngay đến “làng khoa bảng”, “đất cách mạng”, “đất đẻ ra quan” bởi số lượng người tài, giáo sư, tiến sỹ, thạc sỹ gần như xếp đầu bảng tại Hải Phòng.

Nhiều người lý giải do phong thủy của khu vực này là dải đất “đầu rồng”, do đó, hễ được sinh ra trên mảnh đất này thì hầu hết đều là người tài, người làm quan, người có chức sắc trong xã hội.

Làng Cổ Am vốn được biết đến là quê hương của cụ Trạng trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, một trong những nhân vật có ảnh hưởng nhất của lịch sử cũng như văn hóa Việt Nam trong thế kỷ 16 và rất nhiều bậc khoa bảng đỗ đạt cao ở mọi thời đại.

Lịch sử đã ghi lại danh tiếng của cụ Trần Lương Bật đỗ tiến sĩ năm 1664, đời Hậu Lê, làm đến chức Hữu thị lang bộ binh.

Cụ Trần Công Hân đỗ tiến sĩ năm 1733, thời Hậu Lê; giữ chức Đãi chế Viện Hàn lâm, đi dẹp giặc bị tử trận, được truy phong Đông Các Đại học sĩ. Đến thế kỷ 19, Cổ Am lại “nổi như cồn” khắp cả nước vì sản sinh ra một thế hệ hiền tài được mệnh danh là “Tứ kiệt xứ Đông”.

Tính từ thế kỷ 20 đến nay, nhiều người làng Cổ Am tiếp tục đạt được thành công, làm lừng lẫy “đất khoa bảng”.

Đình Phần, công trình nghệ thuật độc đáo có niên đại trên 100 năm, hiện ở thôn Thuận Hoà, xã Cổ Am, huyện Vĩnh Bảo, TP Hải Phòng. Ảnh: Thành đoàn Hải Phòng.

Hay, phải kể đến nhà văn Trần Tiêu và nhà văn Khái Hưng (Trần Khánh Dư), cây bút trụ cột của nhóm Tự lực văn đoàn; Giáo sư Trần Bảng, nhà nghiên cứu chèo nổi tiếng; nghệ sĩ ưu tú Trần Lực; nghệ sĩ nhân dân Trần Đắc…

Nhiều người tài sinh ra từ nơi đây tạo được sức ảnh hưởng lớn đến thế hệ trẻ ngày nay như: Giáo sư, Tiến sĩ Đào Trọng Thi, nguyên Chủ nhiệm Ủy ban Giáo dục, thanh niên, thiếu niên và nhi đồng của Quốc hội, nguyên Hiệu trưởng Trường Đại học Tổng hợp Hà Nội; Trung tướng, Giáo sư, Tiến sĩ Hoàng Phương, cố Viện trưởng Viện Lịch sử Quân sự Việt Nam; Tiến sĩ Trần Trọng Hải, Vụ trưởng Vụ kinh tế đối ngoại Bộ Y tế, Viện sĩ của Viện Hàn lâm khoa học New York (Mỹ); Giáo sư tiến sĩ khoa học Đào Trọng Đạt, nguyên Viện trưởng Viện thú y Bộ Nông nghiệp…

Làng cổ này có nhiều người đỗ đại khoa nhất đất Hải Phòng, 70 năm có tới 7 tiến sỹ, nhiều chuyện kỳ lạ

Không chỉ là làng khoa bảng nổi danh bậc nhất đất Hải Phòng, làng Lê Xá ở huyện Kiến Thụy còn là miền đất học với những câu chuyện kỳ lạ về các vị đại khoa.

Làng Lê Xá thuộc xã Tú Sơn (Kiến Thụy) là nơi sản sinh nhiều vị đại khoa nhất của Hải Phòng xưa. Trong khoảng gần 70 năm (từ năm 1469 đến 1538), Lê Xá có tới 7 người đỗ đại khoa, trong đó có hai Đệ nhị giáp đồng tiến sĩ xuất thân (Hoàng giáp).

Việt Nam có 37 huyện có người đỗ Trạng nguyên thì riêng Hải Phòng đã chiếm tới 3 huyện.

Ngay khoa thi tiến sĩ đầu tiên của nước ta, Hải Phòng đã có Cao Toàn - người huyện An Lão (nay là Phù Liễn - Kiến An) thi đỗ, được vua Trần Thái Tông gả công chúa Chiêu Hoa.

Xưa kia, nhiều khi làng xã chỉ có một người đỗ đạt, một nhà thơ, nhà văn, người chép sử, triết gia... có tiếng là đã được coi như có truyền thống văn chương. 

Làng Lê Xá lại có tới 7 người đỗ đại khoa chỉ trong vòng 70 năm ngắn ngủi trong suốt chiều dài nghìn năm thi cử.

Làng Lê Xá trước năm 1813 là xã Lê Xá thuộc tổng Nãi Sơn, huyện Nghi Dương, phủ Kinh Môn, trấn Hải Dương. Trước năm 1945 là xã Lê Xá, tổng Nãi Sơn, phủ Kiến Thuỵ, tỉnh Kiến An.

Cho đến nay, các tư liệu lịch sử cho thấy ở Lê Xá có đến 7 vị đại khoa, cũng được gọi là thất kiệt của làng Lê Xá nói riêng và của xứ Đông nói chung.

Người khai khoa là Nguyễn Nhân Khiêm đỗ Đệ tam giáp đồng tiến sĩ xuất thân năm 29 tuổi, khoa thi năm Kỷ Sửu (1469) đời Lê Thánh Tông, làm quan tới chức Đô cấp sự trung Công bộ.

Văn miếu Xuân La được xây dựng từ thế kỉ 15. Ảnh: Báo Pháp luật Việt Nam.

Khi nhà Lê lấy lại vương quyền đã triệt tiêu phủ đệ Lê Xá của Tiến sĩ Phạm Gia Mô - Thái sư triều Mạc, và đục bỏ tên ông khỏi bia tiến sĩ tại Văn Miếu.

Bởi những biến cố đó cùng với tình hình xã hội kéo dài vài trăm năm, ở Lê Xá gần như không còn các vết tích của một thời khoa bảng.

Hiện nay, tại Văn miếu Xuân La (huyện Kiến Thụy, TP Hải Phòng) – nơi thờ các vị Tiến sĩ nho học của huyện Nghi Dương xưa đều có tên 9 vị đại khoa Tú Sơn.

Trong bia ký trùng thuật Văn miếu huyện Nghi Dương có ghi, thời hậu Lê, có lần nhà vua vi hành về vùng Nghi Dương của phủ Kinh Môn, thấy sông núi hữu tình nên dừng lại nghỉ chân. Sau khi tuần xét thấy trên đỉnh núi Đối có 5 khối đá dáng hình như thánh tọa, vua cho rằng đây là vùng địa linh nên cho phủ Kinh Môn xây văn miếu.

Văn miếu Xuân La được xây dựng từ thế kỷ thứ 15, cách đây đã hơn 500 năm. Vào thế kỷ 16, nhà Mạc lấy Nghi Dương làm kinh đô thứ 2 (gọi là Dương Kinh). Văn miếu Xuân La được coi là một trường thi lớn của Dương Kinh.

Từ khi có Văn miếu Xuân La, việc học tập ở đất Dương Kinh phát triển mạnh. Người khai khoa của huyện là tiến sĩ Nguyễn Nhân Khiêm. Sau đó, chỉ trong vòng 120 năm (1469 - 1592), huyện Nghi Dương có 12 người đỗ tiến sĩ.

Trong Văn miếu Xuân La, mỗi vị tiến sĩ có một bài vị ghi niên hiệu khoa thi, cấp bậc đỗ đạt và chức tước vua ban, cùng tính danh và quê quán được đặt trên lưng rùa.

Văn miếu Xuân La đã qua nhiều lần trùng tu. Nào năm Gia Long thứ 7 (1808), khi đó đã dựng cây Thạch trụ ghi lại ngày tháng Hội Tư văn ba tổng nam sông Đa Độ lên Văn miếu Thăng Long chép danh sách 14 vị tiến sĩ Nho học của huyện Nghi Dương về khắc vào bia.

Sáp nhập tỉnh Hải Dương với Hải Phòng-mở rộng không gian truyền thống khoa bảng, tinh thần hiếu học là nền tảng tinh thần

Việc sáp nhập tỉnh Hải Dương với thành phố Hải Phòng không chỉ là một sự kiện hành chính quan trọng mà còn là sự hội tụ của hai vùng đất có bề dày truyền thống hiếu học và khoa bảng lâu đời, hứa hẹn tạo nên một trung tâm giáo dục và nhân tài mạnh mẽ của cả nước.

Từ xưa, Hải Dương (Xứ Đông) đã nổi tiếng là "đất học", "lò tiến sỹ" của Việt Nam. Truyền thống hiếu học ăn sâu vào từng gia đình, dòng họ, làng xã. Minh chứng hùng hồn là Văn miếu Mao Điền - trường thi Hương của cả vùng Hải Đông xưa, nơi lưu danh hàng trăm vị đỗ đạt đại khoa.

Hải Dương tự hào là tỉnh dẫn đầu cả nước về số lượng tiến sỹ Nho học trong lịch sử, với nhiều làng khoa bảng trứ danh như Mộ Trạch, cùng những tên tuổi lẫy lừng như Mạc Đĩnh Chi, Tuệ Tĩnh...

Truyền thống này vẫn được gìn giữ và phát huy mạnh mẽ cho đến ngày nay, thể hiện qua chất lượng giáo dục và tinh thần học tập của người dân.

Khung cảnh làng quê tại làng Cổ Am-làng tiến sỹ, đất phát quan, làng khoa bảng đất Vĩnh Bảo, Hải Phòng. Ảnh: 360giay.

Tuy nổi bật với vai trò là thành phố cảng năng động, trung tâm kinh tế biển, Hải Phòng cũng sở hữu một truyền thống hiếu học đáng tự hào.

Vùng đất này đã sản sinh ra nhiều nhân tài đóng góp cho đất nước trên các lĩnh vực. Danh nhân văn hóa Trạng Trình Nguyễn Bỉnh Khiêm, người có tầm ảnh hưởng sâu rộng đến lịch sử và văn hóa dân tộc, gắn liền với mảnh đất Vĩnh Bảo (trước thuộc Hải Dương, nay thuộc Hải Phòng).

Thành phố cũng luôn chú trọng đầu tư cho giáo dục, khơi dậy tinh thần học tập, sáng tạo trong các tầng lớp nhân dân, góp phần xây dựng nguồn nhân lực chất lượng cao phục vụ sự nghiệp phát triển.

Sáp nhập Hải Dương, Hải Phòng mang theo kỳ vọng lớn về sự phát triển vượt bậc trên nhiều phương diện, trong đó có việc kế thừa, phát huy và nâng tầm truyền thống hiếu học, khoa bảng vốn là niềm tự hào của cả hai địa phương.

Đây sẽ là nền tảng tinh thần vững chắc, cung cấp nguồn nhân lực chất lượng cao, góp phần quan trọng vào sự nghiệp xây dựng và phát triển của vùng đất hội tụ này trong tương lai.

×