Bình luận
0
Bia Chợ Dinh là một bia Chăm cổ được khắc trực tiếp vào một mỏm đá ở phía Nam núi Nhạn, sát sông Chùa (phường 1, TP Tuy Hòa). Di tích này nằm cách cửa Đà Diễn khoảng 2km. Cách di tích Tháp Nhạn khoảng 50m về phía Tây có một ngôi miếu nhỏ thờ Thiên Yana, bài vị thờ trong ngôi miếu này còn ghi rõ “Thiên Yana thượng đẳng thần, thần vị”.
Đầu thế kỷ XX, khi người Pháp đến khảo sát và nghiên cứu di tích này, bia ở gần Chợ Dinh nên đặt tên là bia Chợ Dinh. H.Pacmentier đã ghi chép về bia Chợ Dinh như sau: “Có một bi ký khắc trên vách đá, ở bên dưới các tháp và ở tít tận dưới sườn núi dốc. Núi đá này thuộc địa phận làng Nhạn Tháp. Bi ký này chỉ gồm một lời thỉnh cầu Bhadresvara, có 2 dòng chữ lớn (quãng 400 năm sau Công nguyên). Có kèm theo một đoạn chữ thán trông không rõ mấy” (1).
Bia Chợ Dinh được khắc trên một phiến đá tự nhiên có chiều cao 5m, chiều rộng 4m, bia viết bằng chữ Sankrit, dạng tự vuông, bao gồm 3 dòng; 2 dòng trên dài 1,9m, dòng dưới cùng dài bằng một nửa hai dòng trên. Cỡ chữ khắc trên bia cao 6,5cm, khoảng cách giữa các dòng 9cm.
Hiện nay, nội dung văn bia Chợ Dinh đã có hai bản dịch. Bản dịch do L.Finot công bố có nội dung như sau: “Kính lạy Thượng đế! Nhờ ân sủng dưới chân của Đức Ngài Bhadesvara, tôi xin làm vui lòng Ngài với Agnhi. Lâu bền như mặt trời, mặt trăng, Ngài sẽ cứu các con cháu của Đại Vương Đạo Pháp (Mahajara Dharma) Sri Bhadravarman. Nhờ ân sủng của đất lễ hiến tế thành công”.
Bia Chợ Dinh dưới chân núi Nhạn TP Tuy Hòa (tỉnh Phú Yên) đang bị xâm hại nghiêm trọng. Nhiều nhà cửa, cây cối che khuất bia, không có lối vào. Ảnh: HOÀI SƠN.
Bản dịch của R.C.Majumdar có nội dung như sau: “Kính lạy thần. Nhờ đặc ân dưới chân thần Bhadresvaravamam, tôi xin kính nhờ đến thần Lửa (Anhi) vĩnh cửu như mặt trời, mặt trăng phù hộ cho con và cháu của Dharma - Maharaja Sri Bhadravamam. Lễ hiến tế thành công nhờ ân sủng của đất”.
Như vậy, nội dung của bia Chợ Dinh liên quan đến việc thờ thần Bhadresvaravamin - một dạng thể hiện của thần Siva. Căn cứ vào nội dung và kiểu chữ khắc trên văn bia, các nhà nghiên cứu đã xác định bia Chợ Dinh có niên đại vào khoảng thế kỷ IV đến thế kỷ V. Bia này được khắc dựng dưới triều đại vua Bhadravarman…
Ngoài bia Chợ Dinh, năm 2009, Phú Yên còn phát hiện bi ký ở thôn Hòa Thạnh (xã Xuân Cảnh, TX Sông Cầu). Bia Chăm cổ, được khắc tạc trên một tấm sa thạch có chiều cao 1,7m, chiều rộng mặt bia 0,6m, dày 0,25m; phần chân bia hơi vát, theo nhận định chuyên môn, có thể đây là phần được cắm vào một chân đế.
Hiện vật có những đặc điểm: Mặt bia khắc 6 dòng văn tự cổ, dạng tự hình vuông. Căn cứ vào dạng chữ viết, bi ký Chăm cổ này có niên đại khoảng trước thế kỷ X.
Trước đó, tại di tích Núi Bà, xã Hòa Phong, huyện Tây Hòa, ngành Văn hóa tỉnh Phú Yên đã phát hiện một bi ký.
Hiện vật bị vỡ, còn lại một khối đá hình chữ nhật cao 47cm, rộng 39cm, dày 26cm. Chỉ có một mặt trước được mài nhẵn để khắc chữ, các mặt còn lại giữ nguyên vết chẻ. Mặt trước hiện vật bị sứt vỡ, phần mặt nhẵn còn lại có diện tích 35cm x 14cm, trên phần mặt nhẵn này có 7 hàng chữ Sankrit viết theo chiều ngang, cỡ chữ cao 1,5cm kiểu chữ nét tròn.
Đây có thể là một trụ cửa của một ngôi tháp được khắc văn bia trên một mặt, nhưng đã bị vỡ chỉ còn lại một phần…
Bia Chợ Dinh có giá trị đặc biệt về lịch sử văn hóa điêu khắc, ngôn ngữ…là minh chứng về chiều sâu văn hóa của vùng đất Phú Yên. Vì vậy, cần có phương án bảo vệ, giữ gìn chu đáo. Ảnh: HOÀI SƠN
Bia Chợ Dinh là di sản quý, độc đáo và có giá trị lịch sử - văn hóa tiêu biểu không chỉ phạm vi tỉnh Phú Yên mà so với các bia ký Chăm trong kho tàng di sản văn hóa Chăm Pa ở khu vực Nam Trung Bộ. Xét về hình thức thể hiện thì bia Chợ Dinh cùng loại với các bia Đá Nẻ ở Ninh Thuận và bia Hòn Cục ở Quảng Nam, đây đều là những bia được khắc tạc trên các phiến đá tự nhiên.
Nhưng xét về niên đại, bia Chợ Dinh xếp cùng với các bia Hòn Cục, bia Chiêm Sơn và bia Mỹ Sơn I ở Quảng Nam. Cả bốn bia này đều do vua Bhadravarman tạo dựng. Đây là những bia Chăm có niên đại sớm, chỉ xếp sau bia Võ Cạnh (Khánh Hòa) thế kỷ II mà thôi. Nội dung văn bia Chợ Dinh cũng như các bia do Bhadravarman dựng chứa đựng những giá trị quan trọng.
Thông qua những bi ký này cùng nhiều nguồn tài liệu lịch sử, di vật nghệ thuật tạo hình, văn hóa dân gian… có thể tìm hiểu được những nội dung có liên quan đến lãnh thổ, tôn giáo, tín ngưỡng của vương quốc Chăm Pa thế kỷ thứ IV.
Về lãnh thổ vào thời kỳ lập quốc, từ những thế kỷ đầu Công nguyên, trên vùng đất của người Chăm cư trú, tuy cùng ngôn ngữ nhưng có nhiều bộ lạc, lớn nhất là bộ lạc Cau và bộ lạc Dừa. Bộ lạc Dừa phân bố cư trú từ phía Bắc đèo Cù Mông trở ra, trên vùng đất các tỉnh Bình Định, Quảng Ngãi, Quảng Nam và TP Đà Nẵng ngày nay.
Còn bộ lạc Cau ở từ đèo Cù Mông trở vào, trên vùng đất các tỉnh Phú Yên, Khánh Hòa, Ninh Thuận, Bình Thuận ngày nay. Bộ lạc Cau thành lập một tiểu quốc của riêng mình ở phía Nam đèo Cù Mông, tiếp tục phát triển một cách độc lập trong vài ba thế kỷ, sau đó ngày càng có quan hệ với các tiểu quốc láng giềng, nhất là với tiểu quốc thân tộc của bộ lạc Dừa ở phía Bắc đèo Cù Mông.
Tiểu quốc của bộ lạc Cau có tài liệu gọi là Nam Chăm, về sau có tên là Panduranga gồm 2 xứ Panran và Kauthara. Còn tiểu quốc của bộ lạc Dừa là Bắc Chăm. Vương quốc Chăm Pa ra đời từ 2 tiểu quốc đó, lúc thì phía Nam Chăm mạnh hơn, khi thì Bắc Chăm chiếm ưu thế. Các biên niên sử Trung Quốc vào các thời điểm khác nhau đã chép tên quốc gia này là Lâm Ấp, Hoàn Vương, Chiêm Thành…
Liên quan đến sự hiện diện của các bi ký do Bhadravarman tạo dựng trên một phạm vi rộng lớn và qua sự dẫn giải trên, bước đầu đoán định vào thế kỷ thứ IV có thể Bhadravarman đã cai trị trên toàn bộ lãnh thổ Chăm Pa, bao gồm cả hai tiểu quốc Nam Chăm và Bắc Chăm. Hoặc có thể do lúc Bắc Chăm chiếm ưu thế mà có sự tranh chấp chăng?
Nếu đúng thì việc Bhadravarman cho khắc bia Chợ Dinh là để khẳng định vùng đất này đã thuộc về tiểu quốc Bắc Chăm? Cũng không loại trừ giả thuyết vào thế kỷ thứ IV, tiểu quốc phía Bắc kéo dài đến tận vùng đất Phú Yên.
Về vấn đề tôn giáo tín ngưỡng, bi ký Chăm có niên đại sớm nhất là bia Võ Cạnh mang những nội dung về Phật giáo cho thấy đạo Phật đã hiện diện trên lãnh thổ của vương quốc Chăm Pa ngay thế kỷ khi vương quốc Chăm Pa được thành lập.
Nhưng văn bia Chợ Dinh và những bia do Bhadravarman dựng lại mang những nội dung về Siva giáo. Lời thỉnh cầu của nhà vua tới thần Siva được phản ánh trong nội dung bia Chợ Dinh cho thấy sự kết hợp tín ngưỡng vua - thần để thành một dạng thần chủ.
Bia Mỹ Sơn I đề cập đến việc thờ thần Bhadresvaravarmin, một hình thức biểu hiện của thần Siva. Có thể thấy rằng vào thế kỷ thứ IV Bà-la-môn giáo đã có vai trò quan trọng trong đời sống tâm linh của người Chăm, ít nhất trên vùng đất phía Bắc từ địa phận thuộc Phú Yên hiện nay trở ra.
Bi ký là nguồn tài liệu vô giá chứa đựng nhiều dữ liệu về lịch sử, tôn giáo và các lĩnh vực khác của đời sống xã hội của người Chăm thời cổ. Bi ký Chăm Pa ở Phú Yên tuy số lượng phát hiện được không nhiều, nhưng lại là một trong những bi ký được các nhà khảo cổ học đánh giá và xếp vào loại cổ chỉ sau bia Võ Cạnh. Bia Chợ Dinh được khắc trực tiếp vào một mỏm đá ở phía Nam núi Nhạn thành những tấm bia to, đẹp, vì thế ngoài giá trị về văn bản học, bia Chợ Dinh còn là tác phẩm điêu khắc có giá trị.
(1) H.Parmentier, Thống kê khảo tả các di tích Chàm ở Trung Kỳ, Paris, 1909.
Hiện nay, bia Chợ Dinh chưa được nhìn nhận, đánh giá đúng giá trị nên chưa có biện pháp quản lý, bảo tồn phù hợp. Di tích bị xâm lấn và chịu tác động tiêu cực rất lớn từ thời tiết nắng mưa và cả sự thiếu ý thức của con người. Bia Chợ Dinh nằm trong quần thể Khu di tích quốc gia đặc biệt Tháp Nhạn với sự đan xen hòa quyện giao thoa bản sắc văn hóa đặc biệt của các dân tộc anh em như: Chăm, Kinh, Hoa thể hiện qua nhiều công trình kiến trúc lịch sử, tôn giáo tín ngưỡng tâm linh tiêu biểu như: Tháp Nhạn, Đài tưởng niệm anh hùng liệt sĩ, Đài tưởng niệm Luật sư Nguyễn Hữu Thọ, đình Ninh Tịnh, Hội quán người Hoa, chùa Kim Cang và các công trình kiến trúc cổ dưới chân núi Nhạn, là những di sản, là nguồn tài nguyên vô giá cần được kịp thời quan tâm đúng mức để bảo tồn, tôn tạo và phát huy giá trị di sản, góp phần phát triển kinh tế - xã hội.
Bộ Nông nghiệp và Môi trường vừa có Tờ trình số 106 /TTr-BNNMT trình Thủ tướng Chính phủ về việc phê duyệt phương án cắt giảm, đơn giản hóa các quy định, thủ tục hành chính liên quan đến hoạt động sản xuất, kinh doanh thuộc phạm vi quản lý của Bộ Nông nghiệp và Môi trường.
Tuy mới 23 tuổi nhưng tiền vệ Ngô Đức Hoàng đã gặt hái được khá nhiều danh hiệu.
Chia sẻ
Sau khi có hai doanh nghiệp đề xuất, Bộ Nông nghiệp và Môi trường đã có tờ trình đề xuất Thủ tướng Chính phủ cho phép triển khai mô hình "chung cư nuôi lợn" tại Việt Nam.
Chia sẻ
Theo Tổng Bí thư Tô Lâm, Ban Chấp hành Trung ương Đảng Khóa 14 sẽ có 200 Ủy viên gồm 180 chính thức và 20 dự khuyết; Bộ Chính trị Khóa 14 từ 17 đến 19 nhân sự và Ban Bí thư sẽ duy trì từ 11 đến 13 người.
Chia sẻ
Trước thông tin Chuỗi sự kiện “Top nông sản - Nông sản về phố” mời Tiktoker Phạm Thoại làm đại sứ gây nhiều phản ứng trên mạng xã hội, dư luận, trao đổi với PV Báo điện tử Dân Việt, bà Cao Xuân Thu Vân, Chủ tịch Liên minh HTX Việt Nam cho biết: Sẽ rà soát lại thông tin và yêu cầu các đơn vị liên quan báo cáo để có hướng điều chỉnh lại chương trình cho hợp lý, hiệu quả hơn.
Chia sẻ
Tòa án quân sự Quân khu 7 đã mở phiên tòa sơ thẩm xét xử bị cáo Lê Trường An về tội "Lừa đảo chiếm đoạt tài sản" theo khoản 4 Điều 174 Bộ luật Hình sự. Tại phiên tòa, Hội đồng xét xử đã tuyên phạt Lê Trường An 7 năm 6 tháng tù giam.
Chia sẻ
Trong quý II/2025, ngành dệt may Việt Nam ghi nhận số đơn hàng ổn định, nhu cầu và giá bán ngành sợi cải thiện so với cùng kỳ. Qua đó, kết quả toàn ngành có nhiều tín hiệu đáng mừng, bất chấp "địa chấn" thuế quan từ Mỹ.
Chia sẻ
Chủ tịch UBND TP.HCM yêu cầu các sở, ngành khẩn trương xem xét, giải quyết 18 kiến nghị của các phường, xã mới nhằm đảm bảo vận hành chính quyền địa phương hai cấp.
Chia sẻ
Loại cá này có nhiều lợi ích cho sức khỏe, bao gồm cung cấp protein, vitamin và khoáng chất quan trọng, tăng cường hệ miễn dịch...
Chia sẻ
Hiện nay trên địa bàn Huyện Nam Đàn cũ (tỉnh Nghệ An) có một số xã thuộc vùng đồi núi bán sơn địa nông dân trồng rau ngót, như xã Nam Hưng, Nam Thái, Nam Nghĩa, Thượng Tân Lộc (trước sắp xếp đơn vị hành chính cấp xã, bỉ cấp huyện). Rau ngót trồng ở diện tích đất vườn đồi rộng, chủ yếu trồng cây ăn quả lâu năm hoặc để đất hoang, không mang lại hiệu quả khinh tế cho người dân.
Chia sẻ
Thủ tướng Phạm Minh Chính cho biết, Chính phủ đã chỉ đạo, thực hiện nhiều giải pháp để thúc đẩy phát triển hạ tầng, với mục tiêu hoàn thành thêm trên 1.000km đường bộ để trên 3.000km đường bộ cao tốc vào năm 2025.
Chia sẻ
Á hậu Hoàng Oanh từng bỏ lại showbiz để sang Singapore định cư cùng chồng Tây nhưng sau đó, 2 người chia tay không lý do.
Chia sẻ
Doanh nghiệp tại Việt Nam sẽ thuận lợi hơn trước đây trong mở rộng sản xuất kinh doanh vì các luật liên quan đến các thị trường tài chính (gồm thị trường chứng khoán) sắp thay đổi hướng đến doanh nghiệp huy động hiệu quả hơn vốn trung và dài hạn.
Chia sẻ
Trước thực trạng thiếu hụt đội ngũ lãnh đạo, quản lý tại các xã miền núi và biên giới, ngày 28/7/2025, Đảng ủy UBND tỉnh Thanh Hóa đã có Tờ trình số 195-TTr/ĐU gửi Ban Thường vụ Tỉnh ủy, xin ý kiến về dự thảo Nghị quyết hỗ trợ cán bộ, công chức, viên chức được điều động, luân chuyển, biệt phái đến công tác tại các xã miền núi.
Chia sẻ
àn trình diễn ấn tượng tại giải U23 Đông Nam Á 2025 không chỉ mang về chức vô địch cho U23 Việt Nam mà còn mở ra cơ hội lớn cho nhiều tài năng trẻ.
Chia sẻ
Hà Nội bước vào giai đoạn nắng nóng kéo dài, khiến nhu cầu sử dụng điện, đặc biệt là cho các thiết bị làm mát tăng vọt. Theo ghi nhận của Tổng công ty Điện lực TP Hà Nội (EVNHANOI), công suất tiêu thụ điện trên toàn thành phố đã chạm mốc cao nhất từ trước tới nay, đạt 5.608,6 MW vào lúc 13h42 ngày 30/7/2025.
Chia sẻ
Sau 3 năm thi công, tuyến đường tránh phía Nam xã Tây Sơn, một trong những công trình trọng điểm kết nối giao thông liên vùng của tỉnh Gia Lai, đã hoàn thành. Dự kiến, tuyến đường sẽ chính thức được khánh thành vào ngày 19/8/2025 tới đây.
Chia sẻ
Sau khi nhận được điện thoại từ kẻ giả công an hù dọa liên quan đến vụ án ma tuý, rửa tiền, cần phải xác minh làm rõ, một nữ sinh ở Hải Phòng hoảng loạn đập lợn tiết kiệm chuyển khoản 47,8 triệu cho đối tượng lừa đảo.
Chia sẻ
Người phát ngôn Điện Kremlin Dmitry Peskov cho biết Nga từ lâu đã quen với áp lực và lệnh trừng phạt của phương Tây sau khi Tổng thống Mỹ Donald Trump tuyên bố rút ngắn thời hạn ngừng bắn trong cuộc xung đột Ukraine và đe dọa sẽ áp dụng các lệnh trừng phạt mới nếu Moscow không tuân thủ.
Chia sẻ
Chủ tịch UBND TP.HCM nhận định chuyển đổi xanh không còn là một lựa chọn, mà đã trở thành một xu thế tất yếu của thời đại. Ông nhấn mạnh điều này với cộng đồng doanh nghiệp trong bối cảnh phát triển mới, hướng đến sự tăng trưởng bền vững.
Chia sẻ
Ngành hồ tiêu Việt Nam xuất khẩu tới 95% sản lượng nhưng lại gặp rắc rối vì cơ chế hoàn thuế rườm rà, tạo gánh nặng vốn cho doanh nghiệp, khiến Hiệp hội lên tiếng đề nghị điều chỉnh Luật Thuế giá trị gia tăng.
Chia sẻ
Một bà mẹ Trung Quốc đã khiến cộng đồng mạng xúc động khi mang theo con gái 4 tuổi mắc bệnh đi giao đồ ăn, vì không đủ tiền gửi con. Bé gái nằm trong chiếc thùng đựng đồ ăn gắn sau xe điện của mẹ, trong lúc người mẹ làm việc giữa trời nắng gắt.
Chia sẻ
Mùa hè này, VinWonders Nam Hội An mang đến hành trình “hè chơi mà học” độc đáo, đầy hứng khởi cho cả gia đình. Từ khám phá thiên nhiên hoang dã, tìm hiểu văn hóa dân gian đến loạt hoạt động giáo trí độc đáo, mỗi trải nghiệm tại đây không chỉ giúp con trẻ vui hết mình, học điều hay mà còn khẳng định vị thế của VinWonders là điểm đến giáo dục – giải trí hàng đầu cho trẻ em Việt.
Chia sẻ
Luật Di sản văn hóa sửa đổi, có hiệu lực từ ngày 1/7/2025, quy định rõ 13 hành vi nghiêm cấm nhằm bảo vệ di sản văn hóa, cổ vật, bảo vật quốc gia và các giá trị phi vật thể trước nguy cơ bị xâm hại, lợi dụng và thương mại hóa trái phép.
Chia sẻ
Cầu Nhơn Trạch, cây cầu lớn nhất của dự án, sẽ chính thức thông xe tạm từ ngày 19/8 tới. Với khối lượng thi công đạt 99,76%, công trình này không chỉ nối liền TP.HCM và Đồng Nai mà còn được kỳ vọng giảm tải đáng kể áp lực giao thông cho tuyến cao tốc TP.HCM - Long Thành - Dầu Giây đang trong tình trạng quá tải.
Chia sẻ
Trong bối cảnh thị trường không ngừng biến động và yêu cầu về thực phẩm sạch ngày càng cao, nhiều nông dân ở Thái Nguyên đã mạnh dạn chuyển mình, lựa chọn canh tác hữu cơ, tạo dựng sinh kế bền vững để nâng cao chất lượng cuộc sống và gạo Nếp Tài hữu cơ của bà con thôn Phiêng Phàng, xã Thượng Minh, tỉnh Thái Nguyên là một điển hình.
Chia sẻ
Mới đây, Võ Hạ Trâm gây chú ý khi chia sẻ khoảnh khắc ông xã người Ấn Độ - doanh nhân Vikas Chaudhary - cùng hai con bất ngờ xuất hiện tại hậu trường quay MV "Nguyện là người Việt Nam".
Chia sẻ
Phó Thủ tướng Thường trực Nguyễn Hòa Bình yêu cầu nâng cao quản lý kinh doanh karaoke, vũ trường, casino, dịch vụ việc làm, tư vấn du học... nhằm ngăn chặn mua bán người.
Chia sẻ
Akbar đại đế, vị vua thứ ba của Đế chế Mughal, là một trong những nhà cai trị hiếm hoi theo đạo Hồi được đông đảo người Ấn Độ hiện đại, cả Hindu lẫn Hồi giáo, nhìn nhận với sự kính trọng và ngưỡng mộ sâu sắc.
Chia sẻ
Trong khi nhiều dự án hạ tầng giao thông trọng điểm tại Đà Nẵng đang được đẩy nhanh tiến độ thi công, thì hàng loạt khu tái định cư lại thi công ì ạch, không kịp đáp ứng nhu cầu bố trí đất ở cho người dân đã bàn giao mặt bằng.
Chia sẻ
Khi màn đêm buông xuống trên đỉnh Bà Nà, không gian Beer Plaza bừng sáng với một “bữa tiệc nghệ thuật” đúng nghĩa mang tên “After Glow” (Dư Âm) – show diễn cabaret cuốn hút kịch tính và đầy mê hoặc, được ví như “hộp bí mật” chứa đựng nhiều bất ngờ thú vị.
Chia sẻ
Tin tức 
Thế giới 
Nhà nông 
Hội và Cuộc sống 
Kinh tế 
Thể thao 
Văn hóa - Giải trí 
Xã hội 
Bạn đọc 
Nhà đất 
Media 
Chuyển động Sài Gòn 
Pháp luật 
Dân Việt trò chuyện 
Gia đình 
Đông Tây - Kim Cổ 
Hà Nội hôm nay 
Radio Nông dân 
Doanh nghiệp 
Đăng nhập
Nguyễn Hoài Sơn 
