Ký ức Hà Nội: Lược sử về cửa Ô Cầu Dền Thủ đô

Ô Cầu Dền là ngã tư nối phố Huế, Bạch Mai, Trần Khát Chân và Đại Cồ Việt. Cửa ô rộng rãi như bây giờ là do chủ trương giải phóng mặt bằng của thành phố Hà Nội từ đầu thập niên 90. Thời điểm đó, một nhánh của sông Kim Ngưu chạy dọc theo đê Trần Khát Chân, vắt qua Ô Cầu Dền sang Đê Tô Hoàng. Đê Đại Cồ Việt đã được mương hóa chảy ngầm dưới lòng đất tiếp tục đi ngầm phía sau trường cấp I, II Tô Hoàng sang địa phận trường Đại học Bách Khoa. Năm 2013, cầu vượt Trần Khát Chân nối đường Đại Cồ Việt được hoàn thành tạo thêm một diện mạo mới cho cửa Ô Cầu Dền.

Ngược lại bề dày lịch sử, Ô Cầu Dền là một cửa ô của Hà Nội, xuất hiện từ thế kỷ XI, XII thời Lý. Sử sách ghi lại: Dưới triều Nguyễn, đây là cửa ô chính quan trọng nhất trên con đường thiên lý, nối liền kinh thành Thăng Long với các trấn và các tỉnh phía nam.

Theo cố giáo sư Trần Quốc Vượng, tên gọi Ô Cầu Dền được vua Lý Thái Tổ mang từ cố đô Hoa Lư ra kinh đô mới Thăng Long, vì trước đó "Cầu Dền" cũng đã xuất hiện ở cố đô này với tấm bia cổ, chiếc cầu đá bắc qua sông Hoàng Long, nơi cửa ngõ của kinh đô Hoa Lư xưa. Nhưng một sự tích khác chép rằng, vào đời nhà Mạc, có một cậu học trò mồ côi, nhà nghèo, nhờ có ruộng rau dền trồng nhiều ở vùng đất nơi cậu sinh sống, nên đã cứu đói cho bản thân và nhiều người, tên gọi hình thành từ đó.

Với lứa tuổi của tôi, thời còn đi học cấp I, II, chúng tôi vẫn đi tắt để sang trường Tô Hoàng bằng "chiếc cầu" là đường ống dẫn nước bắc qua nhánh sông Kim Ngưu, mà dân ở đây vẫn quen gọi là sông Tô Lịch. Thời ấy, hai bên bờ sông là vườn rau màu xanh mướt của hợp tác xã nông nghiệp, trong đó có khá nhiều vạt rau dền mọc hoang hai bên bờ sông.

Tên gọi "Cầu Dền" còn được lấy làm tên phường nơi tôi sinh ra và lớn lên, hiện nay vẫn ghi trên thẻ căn cước công dân. Do đó, ký ức về cửa Ô Cầu Dền xưa luôn luôn sâu đậm trong tâm trí tôi.

Còn nhớ, trước đổi mới, khi đường Đại Cồ Việt và Trần Khát Chân chưa được mở rộng, nhánh của sông Kim Ngưu còn chảy lộ thiên, bốc đủ thứ mùi và màu sắc. Lúc thì mùi nồng nồng, chua chua của nước bã đậu, bã rượu, lúc thì xanh nét màu hóa chất nhuộm từ xưởng nhuộm bên góc đường Lê Đại Hành, lúc lại loang lổ dầu mỡ từ có lẽ từ nhà máy cơ khí Trần Hưng Đạo trên phố Mai Hắc Đế...

Phía trên đê Trần Khát Chân, nơi có một chợ dân sinh khá lớn luôn nhộn nhịp vào sáng sớm. Hiện nay, một phần của chợ này vẫn tồn tại ở ngõ Yên Bái 2, thông sang chợ Trời (chợ Hòa Bình). Quang cảnh đầu đường đê Tô Hoàng hồi đó có một "quầy rau xanh" của Nhà nước, người xếp hàng khá đông vì giá rau rất rẻ nên kết hợp mua cả cho người và cho lợn. Bên kia là tổ phục vụ chuyên bán nước sôi, sau này là bán bia hơi.

Giờ tan học, từ trường Tô Hoàng, lũ chúng tôi thường rủ nhau ra đầu Ô Cầu Dền chơi, nơi đó có cửa hàng bách hóa tổng hợp (là khu vực Phòng giáo dục đào tạo quận Hai Bà Trưng bây giờ). Quy mô cửa hàng bách hóa tổng hợp ở đầu Ô Cầu Dền không lớn như bách hóa Bờ Hồ, bách hóa số 5 Nam Bộ, nhưng cũng bán đủ các đồ gia dụng, đường, sữa, quần áo, phụ tùng xe đạp... và cũng là nơi tụ tập của các bà buôn bán tem phiếu thời bao cấp.

Chúng tôi chẳng có việc gỉ ở đó, chỉ tha thẩn ngắm rồi ra về, đứa không về thì nhảy tàu điện trốn vẻ lên Bờ Hồ chơi, vì trước cửa bách hóa là điểm tránh của tàu điện. Nếu hôm đó có phiên chợ Mơ, thì nhảy tàu xuống xem cảnh mua bán tấp nập cũng vui mắt, nào lợn giống, chó, mèo, cá cảnh, nông sản, thực phẩm đủ cả...

Mới đây, tên gọi phường Cầu Dền của tôi đã biến mất trên bản đồ hành chính của quận Hai Bà Trưng để sáp nhập vào phường Bách Khoa, và tương lai sẽ còn tiếp tục sáp nhập chỉ còn 3 đơn vị hành chính là Hai Bà Trưng, Bạch Mai và Vĩnh Tuy theo chủ trương xây dựng chính quyền địa phương hai cấp của Nhà nước.

Thú thật, mới đầu, lúc được lấy ý kiến về việc sáp nhập cũng có đôi chút tâm tư. Nhưng nghĩ lại, tên gọi Cầu Dền dù không được đặt tên phường nữa, nhưng chắc chắn sẽ không rơi vào quên lãng. Vâng! Làm sao có thể lãng quên được một địa danh lịch sử khi:

"Hà Nội vui sao

Những cửa đầu ô

Tíu tít gánh gồng

Đây Ô Chợ Dừa, kia Ô Cầu Dền

Làn áo xanh nâu Hà Nội tươi thắm..."

Ô Cầu Dền được nhắc đến trong lời ca bất hủ: "Người Hà Nội" của nhạc sĩ Nguyễn Đình Thi đã ăn sâu vào tâm thức người Hà Nội nói riêng và nhân dân cả nước nói chung, nhất là mỗi khi, bài hát hào sảng được vang lên trên sóng phát thanh, truyền hình mỗi dịp kỷ niệm giải phóng Thủ đô.

Nhận rõ tầm vóc lịch sử của ô Cầu Dền trong cuộc kháng chiến chống thực dân Pháp, ngày 8/12/2016, UBND thành phố Hà Nội đã ban hành Quyết định số 6742/QĐ-UBND về việc tổ chức gắn bia lưu niệm sự kiện cách mạng kháng chiến Chiến lũy Ô Cầu Dền tại trước trụ sở UBND quận Hai Bà Trưng. Nơi đây, từ 20/12/1946 đến 17/1/1947 đã diễn ra những trận đánh ác liệt của quân và dân Liên khu II, chặn đứng, đẩy lùi các cuộc tiến công của địch.

Trong kỷ nguyên vươn mình của dân tộc, Thủ đô là trung tâm chính trị - kinh tế - xã hội của cả nước sẽ đi đầu đổi mới. Trước mắt là thực hiện một cuộc đại sắp xếp, sáp nhập, tinh gọn bộ máy hành chính chưa từng có tiền lệ từ trước tới nay, để hướng tới mục tiêu hoạt động hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả.

Theo đó, tên gọi quen thuộc một số phường có thể không còn, nhưng Ô Cầu Dền, nơi giao cắt của bốn con phố: Bạch Mai, Phố Huế, Đại Cồ Việt, Trần Khát Chân thì vẫn còn, hiện hữu cả trên thực địa cũng như trong ký ức của những người con phương xa.

Bây giờ, nếu ai hỏi tôi Đê Tô Hoàng nhà anh ở đâu, tôi vẫn chỉ cho họ rằng: "Đến đầu Ô Cầu Dền rẽ phải". Người trẻ không biết cửa ô này, thì tra trên mạng, hoặc hỏi người lớn tuổi hơn sẽ biết. Biết rồi thì ghi nhớ và cứ thế, tên gọi "Cầu Dền" sẽ bất biến qua thời gian!

Tác phẩm gửi dự thi về Báo NTNN/Điện tử Dân Việt cần ghi rõ họ tên tác giả, bút danh (nếu có), năm sinh, nghề nghiệp, giới tính, quê quán, địa chỉ liên hệ, email, số điện thoại.

Mỗi tác giả có thể gửi nhiều tác phẩm nhưng phải thống nhất một bút danh. Tác phẩm dự thi gửi về email của chương trình: [email protected] hoặc qua đường Bưu điện về Ban Bạn đọc, tầng 10 Tòa nhà Báo Nông thôn Ngày nay 68 Dương Đình Nghệ, Cầu Giấy, Hà Nội.

Cơ cấu giải thưởng của Cuộc thi viết Ký ức Hà Nội lần thứ IV năm 2025 bao gồm: 01 giải nhất trị giá 20.000.000 đồng; 02 giải nhì, mỗi giải trị giá 10.000.000 đồng; 03 giải ba, mỗi giải trị giá 5.000.000 đồng; 05 giải khuyến khích, mỗi giải trị giá 2.000.000 đồng.

×