Công trình là kết quả lao động bền bỉ và sáng tạo của nhóm tác giả gồm PGS.TSKH Vũ Cao Minh (Viện Các Khoa học Trái đất), cố TS. Vũ Văn Bằng (Viện Công nghệ Nước và Môi trường); Liên hiệp các Hội Khoa học và Kỹ thuật Việt Nam và kỹ sư Nguyễn Chí Tôn (Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh Hà Giang).

Từ nỗi khổ nước sinh hoạt…

Trên những triền núi cheo leo của Hà Giang, nơi cơn khát từng kéo dài suốt mùa khô, một công trình khoa học giản dị mà sâu sắc đã âm thầm thay đổi cuộc sống của hàng nghìn hộ dân.

Đó là công trình “Công nghệ hồ treo thu trữ nước vách núi”. Công trình vừa được trao Giải thưởng Trần Đại Nghĩa năm 2025. Không chỉ là một giải pháp kỹ thuật thông minh, đây còn là kết tinh của hàng chục năm nghiên cứu, thử nghiệm và gắn bó thực địa của những con người đầy tâm huyết.

Ở vùng cao nguyên đá Đồng Văn hay những thôn bản cheo leo của Mèo Vạc, Quản Bạ, mỗi giọt nước sạch từng là một điều xa xỉ. Mùa mưa, nước tràn về rồi trôi tuột xuống khe sâu. Mùa khô, đất khô nứt nẻ, dân phải lặn lội hàng cây số gùi từng can nước nhỏ giọt. Không có nước, sinh hoạt đảo lộn, sản xuất trì trệ, đời sống đói nghèo cứ mãi đeo bám.

Đó cũng là điều trăn trở khiến PGS.TSKH Vũ Cao Minh – nguyên cán bộ Viện Các Khoa học Trái đất quyết tâm tìm một hướng đi mới. Cùng với ông, cố TS. Vũ Văn Bằng- nhà khoa học từng nổi danh với các công trình nghiên cứu nước ngầm đã dành trọn những năm tháng cuối đời rong ruổi khắp các vùng núi phía Bắc để khảo sát thực địa. Đồng hành với họ là kỹ sư Nguyễn Chí Tôn, người đã hơn 20 năm công tác tại Sở Nông nghiệp và PTNT (nay là Sở Nông nghiệp và Môi trường) Hà Giang, thấm thía từng nỗi vất vả của bà con vùng cao.

… đến ý tưởng “hồ treo vách núi”

Thay vì những hồ chứa truyền thống vốn cần diện tích bằng phẳng – điều gần như không thể ở miền núi đá tai mèo – nhóm tác giả đã nghĩ khác: tận dụng chính những vách núi hiểm trở để treo hồ nước. Ý tưởng có phần táo bạo này dần hình thành một mô hình hoàn chỉnh. Hồ xây bằng bê tông cốt thép hoặc vật liệu composite nhẹ, treo hoặc bám theo vách đá, thu gom nước mưa và nguồn nước tạm thời, dẫn vào bể chứa qua hệ thống máng dẫn và lọc đơn giản.

Để đảm bảo độ bền và an toàn, nhóm nghiên cứu đã tính toán tỉ mỉ các yếu tố địa chất, độ dốc, áp lực nước và thử nghiệm qua nhiều mô hình thu nhỏ. Từ đó, công nghệ được hoàn thiện với chi phí xây dựng vừa phải, dễ nhân rộng, có thể duy tu bằng nhân lực địa phương.

Tính đến đầu năm 2025, đã có gần 100 hồ treo được xây dựng thử nghiệm tại Hà Giang, trong đó nhiều công trình tại các xã như Tả Lủng (Mèo Vạc), Sủng Là (Đồng Văn), Lùng Tám (Quản Bạ) cho thấy hiệu quả rõ rệt. Nhiều gia đình lần đầu tiên có nước sạch quanh năm. Việc sản xuất nông nghiệp nhỏ lẻ (rau xanh, vật nuôi) được phục hồi và mở rộng.

Không chỉ mang giá trị dân sinh, hồ treo còn có ý nghĩa sinh thái hạn chế xói mòn, phục hồi độ ẩm đất, góp phần làm xanh hóa vùng khô cằn. Nhiều địa phương đã đưa công nghệ này vào kế hoạch phát triển bền vững.

“Muốn nghiên cứu thành công, hãy sống cùng dân”

Lời tâm sự mộc mạc của kỹ sư Nguyễn Chí Tôn trong một lần phỏng vấn có lẽ là thông điệp đẹp nhất mà công trình này để lại. Ở đó, khoa học không còn là thứ gì cao siêu, mà là hồ nước ngọt giữa nắng hạn- được tạo ra bởi những người không ngại bước trên đá, không ngại dầm mình trong cơn khát của dân để tìm ra lối đi mới.

Công nghệ hồ treo được thiết kế nhằm thu trữ và điều tiết nước mưa ở các khu vực đồi núi cao, nơi khan hiếm nước sinh hoạt và sản xuất, đặc biệt là vào mùa khô.

Với mục tiêu giải quyết tình trạng khan hiếm nước sinh hoạt và sản xuất tại các vùng núi cao hiểm trở, công nghệ hồ treo tận dụng địa hình vách núi để xây dựng các bể chứa nước bền vững, thu trữ và điều tiết nước mưa. Không chỉ giúp người dân vùng cao chủ động nguồn nước trong mùa khô hạn, hồ treo còn góp phần giảm thiểu xói mòn đất, bảo vệ môi trường sinh thái và ổn định sản xuất nông nghiệp.

Giải thưởng Trần Đại Nghĩa năm 2025 dành cho công trình “Công nghệ hồ treo thu trữ nước vách núi” không chỉ ghi nhận giá trị khoa học, mà còn là sự tri ân đối với những nhà khoa học âm thầm cống hiến vì cộng đồng. Dù TS. Vũ Văn Bằng đã không còn để chứng kiến khoảnh khắc vinh danh, nhưng dấu ấn của ông cùng đồng đội đã in sâu trên từng sườn núi, từng giọt nước trong veo nơi vùng cao đá núi.

×