Ký ức về làng nghề "xỏ lá"

Làng nghề "xỏ lá" chỉ là cách nói vui của bà con để chỉ nghề đan nón. Làng nghề nón lá Đan Du trước đây thuộc xã Trung Sơn (nay là xã Kỳ Thư, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh) từ lâu đã nổi tiếng với nghề làm nón lá truyền thống.

Không ai còn nhớ nghề nón lá du nhập vào làng Đan Du từ khi nào, họ chỉ nhớ đây là nghề truyền thống của địa phương cả trăm năm. 

Những bậc cao niên nói, khi sinh ra người dân nơi đây đã thấy các bà, các mẹ, chị...đã tay kim, tay lá thoan thắt ngồi "xỏ lá" đan nón.

Khi nghề làm nón lá ở làng Đan Du còn thịnh vượng, trong nhà ngoài cổng đâu đâu cũng thấy các bà, các chị ngồi quay quần bên nhau, tay thoăn thoắt đan những chiếc nón. Tay làm miệng nói, không khí rôm rả, ấm áp cả một vùng quê.

Để có được một chiếc nón đẹp, bền phải trải qua nhiều công đoạn khác nhau như: sơ chế nguyên liệu, lên khuôn, may và hoàn thiện. Nguyên liệu làm nón chủ yếu là tre, đùng đình, lá nón và chỉ khâu.

Thông thường mỗi chiếc nón lá Đan Du có 3 lớp lá, dùng khoảng 13-15 vành tre và đùng đình để làm khuôn theo thứ tự nhỏ dần. 

Nón được chia thành 2 loại là: nón có vành to, cứng được dùng trong lao động sản xuất; loại nón có vành nhỏ, nhẹ và chèn hoa văn có thể nhìn thấy được khi xuyên sáng thường dùng trong các ngày lễ hội, cưới hỏi.

Tay thoăn thoắt đan nón, cụ Võ Thị Thể (84 tuổi, trú tại thôn Hòa Bình, xã Kỳ Thư, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh), chia sẻ: "Nghề làm nón lá này có từ bao giờ tôi không còn nhớ rõ. Tôi chỉ nhớ lúc sinh ra tôi đã thấy các bà, các mẹ làm rồi. Là nghề truyền thống của địa phương, nên tôi được mẹ dạy làm nón từ lúc 5-6 tuổi, lúc đầu làm chưa đẹp nhưng sau dần rồi cũng thành quen".

"Nghề làm nón lá trước đây thịnh vượng, nguồn thu nhập chính của người dân trong làng. Giai đoạn thịnh vượng nhất là những năm cuối thế kỷ 20, cả làng khấm khá thịnh vượng, xây nhà to, cửa rộng nhờ làm nón lá

Hầu như gia đình nào cũng làm nón, các bé gái được gia đình dạy làm "xỏ lá", chằm nón từ lúc còn nhỏ. Sau thời gian trên đồng, lúc rảnh, các bà, các mẹ thường cùng nhau ngồi dưới lũy tre làng, vừa làm nón vừa kể chuyện làng rất vui"- bà Thể nhớ lại.

Còn bà Lê Thị Tiên (SN 1976, trú tại xã xã Kỳ Thư), cho biết: "Trước đây kinh tế khó khăn, thiếu ăn, thiếu mặc, chúng tôi làm nón đem ra chợ Voi (xã Kỳ Phong), chợ Thượng (xã Kỳ Phú)... bán để đong gạo, mua sắn về ăn.

Bố mẹ làm ruộng không đủ ăn, chúng tôi được lớn lên, học tập cũng nhờ vào nguồn thu nhập từ nón lá. Nghề làm nón lá, là nghề phụ nhưng trở thành nguồn thu nhập chính của các gia đình".

Gian nan giữ nghề

Tuy nghề làm nón không còn thịnh vượng như trước, nhưng ngày ngày các bà, các mẹ... nơi đây vẫn tỉ mỉ, trau chuốt với quyết tâm "giữ lửa" bằng được nghề truyền thống của địa phương.

Nón lá Đan Du có nét đẹp nhẹ nhàng, thanh mảnh không cầu kỳ, phức tạp nên được nhiều khách hàng tin tưởng và lựa chọn. Sản phẩm sau khi làm ra được người dân trong vùng mua lại, đem ra chợ quê bán.

Lo lắng nghề truyền thống bị mai một, bà Lê Thị Tiên (SN 1976, trú tại xã xã Kỳ Thư, huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh), tâm sự: "Hiện nay có nhiều loại mũ, nón... được làm từ nhiều loại vật liệu rất đẹp mắt nên nón lá không còn được ưa chuộng như trước.

Làm nón lá còn ít người theo nghề, chủ yếu các cụ cao tuổi. Thế hệ trẻ họ chọn các công việc nhẹ nhàng, thu nhập cao ít mặn mà với nghề làm nón lá này".

"Đối với tôi, nghề làm nón lá không chỉ đơn thuần công việc kiếm thêm thu nhập mà còn là kỷ niệm, truyền thống gia đình. Hy vọng sẽ có giải pháp để nghề truyền thống của địa phương được giới trẻ tiếp nhận, quay lại thịnh vượng như trước đây. Không biết sau này nghề làm nón sẽ như thế nào. Nhưng còn sức khỏe tôi vẫn tiếp tục làm nón"- bà Tiên mong muốn.

 "Để có một chiếc nón hoàn chỉnh phải trải qua nhiều công đoạn và tỉ mỉ từng chút một mới có được. Nguyên liệu khi mua về chúng tôi phải phơi khô, sau đó sơ chế rồi vuốt thẳng từng lá nón, vo tròn lại các nan tre, cuối cùng bỏ lên khuôn rồi ngồi may. Mỗi ngày tôi làm được từ 1-2 chiếc.

"Nón thường tôi bán với giá 45.000 – 50.000đồng/chiếc, còn nón có hoa văn bán với giá 60.000 – 65.000đồng/chiếc. Mỗi chiếc nón lá chứa đựng sự vất vả, kỳ công, không chỉ là kỹ thuật mà còn đòi hỏi nghệ thuật từ đôi bàn tay của những người phụ nữ của làng" - bà Võ Thị Tín (SN 1948, trú tại thôn Hòa Bình, xã Kỳ Thư), bật mí.

Bà Thể kể cho phóng viên biết, những cô gái làng Đan Du xưa không chỉ nổi tiếng xinh đẹp, hát hay mà còn đan nón giỏi khiến biết bao chàng trai các nơi khác thầm thương trộm nhớ. Nhiều chàng trai khi đến mảnh đất xứ Đan Du đã không nén nổi cảm xúc nên dân gian có thơ rằng:

"Bàn tay em mềm mại dây tơ

Khâu chìm nổi quanh bờ nón trắng

Cho tôi thấy hiện trên khuôn trời mỏng

Nét dịu dàng con gái Đan Du".

Trao đổi với PV Dân Việt, ông Nguyễn Duy Thành - Phó Chủ tịch UBND xã Kỳ Thư (huyện Kỳ Anh, tỉnh Hà Tĩnh), cho biết: "Nghề làm nón ở xã Kỳ Thư xuất hiện từ những năm đầu của thế kỷ XX, khi có một người dân trong làng đi học nghề ở Quảng Bình sau đó về truyền nghề lại cho dân làng. 

Trước đây, người dân địa phương chủ yếu phát triển kinh tế từ nghề làm nón, những con em xã Kỳ Thư trước đây được ăn học thành tài cũng nhờ nghề nón đem lại. Là nghề lâu đời của địa phương nhưng thực tế đang dần bị mai một, hiện nay chỉ còn khoảng 300 người theo nghề nên chúng tôi rất lo".

×