Nửa sau thế kỷ 14, Trung Nguyên hỗn loạn khi triều đình nhà Nguyên bó tay trước các phong trào nổi dậy của người Hán. Bản thân người Hán cũng chia rẽ chứ không đứng chung chiến hào trong cuộc kháng Nguyên. Khắp nơi người Hán nổi dậy và nhà Nguyên không thể kiểm soát được khu vực phía nam sông Trường Giang. Đó là địa bàn giành giật của các thế lực Chu Nguyên Chương, Trần Hữu Lượng, Trương Sĩ Thành...

Năm 1356, Chu Nguyên Chương đánh hạ được Kim Lăng (Nam Kinh), nơi đây trở thành căn cứ địa và bắt đầu đi đánh các lực lượng quân sự khác.

Năm 1360, Chu Nguyên Chương và Trần Hữu Lượng cùng đối đầu trong cuộc chiến là trận hồ Bà Dương năm 1363. Trận đánh kéo dài 3 ngày, kết thúc với việc hạm đội hơn trăm chiến thuyền của Trần Hữu Lượng bị đốt sạch, lực lượng 60 vạn quân của Trần Hữu Lượng bị đánh tan tác buộc ông phải rút lui và chết trận một tháng sau đó.

Năm 1367, Chu Nguyên Chương đánh bại Trương Sĩ Thành, kẻ vốn chiếm giữ kinh đô nhà Tống ở Hàng Châu. Chiến thắng này giúp chính quyền Chu Minh giành quyền kiểm soát toàn bộ các vùng đất bắc và nam sông Dương Tử. Việc này khiến các thủ lĩnh nghĩa quân nhỏ nhanh chóng đầu hàng. Tháng 1 năm 1368, Chu Nguyên Chương xưng đế, lập ra nhà Minh, lấy niên hiệu là Hồng Vũ, định đô ở Nam Kinh.

Cùng năm, Chu Nguyên Chương hạ lệnh cho Từ Đạt xuất quân bắc phạt đánh đuổi người Mông Cổ. Người Mông Cổ nhanh chóng bị đánh bại và buộc phải bỏ Đại Đô cùng toàn bộ phía bắc Trung Hoa và rút lui vào thảo nguyên vào tháng 9. Năm 1381, quân Minh dưới sự chỉ huy của Mộc Anh đánh chiếm vùng đất cuối cùng của nhà Nguyên là Vân Nam và Trung Nguyên hoàn toàn được thống nhất dưới triều đại nhà Minh.

Trong khoảng 3 thập niên mà Trung Nguyên thành lò xay thịt thì nhà Trần có động tĩnh gì trước các thế lực phương Bắc?

Đại Việt sử ký toàn thư chép: "Giáp Ngọ, [Thiệu Phong] năm thứ 14 [1354], (Nguyên Chí Chính năm thứ 14). Mùa xuân, tháng 2, quan trấn giữ biên giới phía bắc cho chạy trạm tâu việc Trần Hữu Lượng nước Nguyên dấy binh, sai sứ sang xin hòa thân (Hữu Lượng là con Trần Ích Tắc)". Vua Trần Minh Tông khi đó không hưởng ứng việc này lắm nên còn không thèm cử sứ sang chứ chưa nói đến việc giúp binh lương.

Đến năm 1359, triều đình Chu Nguyên Chương cũng cho sứ sang thông hiếu với nhà Trần. Đại Việt sử ký toàn thư chép: "Bấy giờ, vua Minh cầm cự với Trần Hữu Lượng chưa phân được thua. Vua sai Lê Kính Phu sang sứ phương Bắc để xem hư thực". Thời điểm đó, vua Trần Minh Tông đã băng hà và Trần Dụ Tông mới toàn quyền chấp chính. Việc vua Dụ Tông cho Lê Kính Phu sang Trung Quốc thăm dò hư thực là hành động khôn ngoan vì ta cần nắm tình thế ở phương Bắc để có những bước đi thích hợp.

Đây là lần thứ 3 các triều đại nước ta phải đứng trước sự lựa chọn ngoại giao khéo léo khi phương Bắc loạn. Lần thứ nhất là 1168, Khâm định Việt sử cương mục thông giám chép: “Tháng 8, mùa thu. Sứ nhà Tống và sứ nước Kim cùng sang ta. Sứ thần hai nước đồng thời cùng đế, ta đều lấy lễ mà tiếp đãi cả, nhưng không cho họ gặp nhau”. Nhà Lý khi đó đứng ngoài xem Kim - Tống đánh nhau.

Lần 2 là thời điểm Nguyên – Tống quyết chiến và cả hai nước đều cử người sang ve vãn nhà Trần. Vua tôi nhà Trần khi đó cũng cử người sang thông hiếu với cả hai nhưng ngầm giúp Tống để kìm chân Nguyên Mông. Nhà Trần khi đó thậm chí còn dắt quân sang đất Tống giúp nhà Tống dẹp loạn.

Và lần thứ 3 là thời điểm Hán – Minh đại chiến thì triều đình nhà Trần giữ quan điểm không can thiệp mà chỉ quan sát là hợp lý. Thời điểm đó, ta cần tập trung quân đội để đề phòng trước việc Chiêm Thành nhăm nhe cướp phá phía Nam. Hơn nữa, can thiệp nội bộ của người phương Bắc mà phải trả giá bằng máu của người Việt thì không nên chút nào.

Chủ trương triều đình là thế nhưng quan lại nước ta ở biên giới cũng lợi dụng tình hình phương Bắc loạn để ra oai ít nhiều. Đại Việt sử ký toàn thư chép: "Tháng 6 (1360), nước Nguyên loạn. Trần Hữu Lượng tiếm xưng đế, đặt quốc hiệu là Hán, đổi niên hiệu là Đại Nghĩa, đánh nhau với Minh Thái Tổ. Quan trấn thủ biên giới phía Bắc là Hoàng Thạc cho chạy trạm tâu rằng Minh và Hán đánh nhau ở Long Châu, Bằng Tường. Bọn Thạc nhân việc họ tranh nước với nhau thu được hơn 300 người".

×