Phát triển công nghệ sinh học (trong đó có công nghệ chỉnh sửa gen) là một trong những nhiệm vụ, giải pháp trọng tâm được nêu tại Nghị quyết số 57-NQ/TW của Bộ Chính trị về đột phá phát triển khoa học, công nghệ, đổi mới sáng tạo và chuyển đổi số quốc gia. Vậy trên thực tế, công nghệ sinh học nước ta hiện đang phát triển như thế nào?

Cây trồng chỉnh sửa gen vẫn nằm chờ... trong phòng thí nghiệm 

Tiếp cận với công nghệ chỉnh sửa gen rất sớm (năm 2015) từ khi còn là nghiên cứu sinh của Trường Đại học Missouri (Mỹ), đến nay, TS.Đỗ Tiến Phát, Trưởng phòng Công nghệ tế bào thực vật, Viện Công nghệ sinh học (Viện Hàn lâm khoa học và công nghệ Việt Nam) và nhóm nghiên cữu đã đạt được nhiều thành tựu trong việc nghiên cứu ra các cây trồng chỉnh sửa gen có những ưu điểm vượt trội trong kháng sâu bệnh hoặc chất lượng. "Hiện, Viện Công nghệ sinh học là đơn vị tiên phong trong nghiên cứu cây trồng chỉnh sửa gen và đã thành công với nhiều đối tượng cây trồng như: lúa, đậu tương, cà chua, đu đủ, dưa chột, xoan, bạch đàn,...

Đơn cử như từ năm 2019, nhóm nghiên cứu của TS Đỗ Tiến Phát đã hướng tới tạo ra các dòng cà chua đột biến với mục tiêu nâng cao hương vị và giá trị dinh dưỡng và hệ thống chỉnh sửa gene bằng công nghệ CRISPR/Cas9 được các nhà khoa học tại Viện Công nghệ sinh học ứng dụng thành công trên giống cà chua nội địa. Các dòng cà chua đột biến gen có chứa hàm lượng đường tăng từ 13-45% và hàm lượng axit amin tăng 62-132% so với cây đối chứng không chỉnh sửa. Đây là các thành phần giúp cà chua có hương vị ngon, nâng cao giá trị dinh dưỡng.

"Công nghệ này có thể chỉnh sửa chính xác các trình tự gene quan tâm nhằm tạo ra các tính trạng mong muốn ở cây trồng. Đây được xem là phương pháp nhanh và hiệu quả hơn nhiều so với các phương pháp chọn tạo giống truyền thống", TS Đỗ Tiến Phát nhấn mạnh.

Một kết quả nghiên cứu khác cũng khá nổi bật của nhóm nghiên cứu Viện Công nghệ sinh học là nâng cao tính kháng bệnh virus đốm vòng trên đu đủ (PRSV).

Theo đó, từ năm 2018, nhóm nghiên cứu đã tiếp cận và phát triển hệ thống chỉnh sửa gen CRISPR/Cas9 nhằm tạo cây đu đủ đột biến kháng bệnh virus PRSV. Theo đó, các cấu trúc chỉnh sửa hệ gen được thiết kế để tạo ra đột biến định hướng làm mất chức năng gen mã hóa cho một nhân tố quan trọng (eIF4E) trong phức hệ khởi đầu dịch mã ở trong cây đu đủ. Đột biến này ức chế quá trình dịch mã hệ gen virus và ngăn cản sự nhân lên gây hại của virus với cây chủ, từ đó tạo ra tính kháng bệnh ở các dòng cây được chỉnh sửa gene. Đây cũng là lần đầu tiên trên thế giới, gene eIF4E ở cây đu đủ được thử nghiệm chỉnh sửa và cho thấy sự vượt trội trong khả năng kháng virus bệnh đốm vòng.

Là một nhà khoa học trẻ, TS. Nguyễn Duy Phương, Trưởng Bộ môn Bệnh học Phân tử (Viện Di truyền Nông nghiệp, Bộ Nông nghiệp và Môi trường) cũng đã có nhiều năm nghiên cứu trong lĩnh vực cây trồng biến đổi gen, và đã cùng nhóm nghiên cứu lai tạo ra được một số giống lúa có khả năng kháng bệnh bạc lá. 

TS.Nguyễn Duy Phương cho biết. bằng cách gây đột biến chính xác vào vùng khởi động của hai gene nhiễm OsSWEET13 và OsSWEET14, các nhà khoa học của Viện đã cải thiện tính kháng bạc lá phổ rộng cho giống lúa TBR225. Đặc biệt, các dòng lúa TBR225 đột biến vẫn giữ nguyên đặc tính nông sinh học và chất lượng giống như ban đầu, khắc phục hoàn toàn nhược điểm của các phương pháp chọn giống trước đây.

"Bên cạnh giống lúa kháng bạc lá, hiện hướng nghiên cứu tiếp theo của nhóm là giống lúa chịu nóng. Hiện lúa đã có đòng, chịu được sức nóng 45 độ C, có thể là lời giải cho những vùng sản xuất đang chịu tác động mạnh mẽ của biến đổi khí hậu hiện nay", TS Nguyễn Duy Phương nói.

Nhưng rất tiếc, tất cả những giống cây trồng chỉnh sửa gen với nhiều ưu điểm vượt trội này vẫn chưa vượt quá phòng thí nghiệm và những khảo nghiệm diện hẹp trong phạm vi nghiên cứu, chưa thể được thương mại hóa do thiếu một quy định, hành lang pháp lý cho sự tồn tại của nó.

Đơn cử như giống lúa kháng bạc lá của nhóm nghiên cứu Viện Di truyền nông nghiệp, nhóm nghiên cứu bắt đầu tiếp cận từ năm 2017, đến khoảng năm 2020 đã cho ra kết quả nghiên cứu, nhưng đến nay, sau 5 năm, giống lúa này vẫn chỉ nằm im trong phòng thí nghiệm. "Sự chậm trễ trong việc đưa ra hướng dẫn pháp lý đối với cây trồng chỉnh sửa gen sẽ gây ra nhiều bất lợi cho Việt Nam về nghiên cứu khoa học, thương mại cũng như hạn chế khả năng cơ hội tiếp cận các nguồn giống cải tiến của nông dân trong nước", TS Nguyễn Duy Phương nói.

Tương tự như vậy, cho đến giờ, những giống đậu tương, cà chua của Viện Công nghệ sinh học vẫn chỉ biết nằm im trong phòng thí nghiệm, chờ đợi một ngày nào đó được khảo nghiệm ở diện rộng hơn, mở đường cho việc thương mại hóa.

"Cho đến nay, một số quốc gia trong khu vực Đông Nam Á như Thái Lan, Philippines, Indonesia, Singapore đã có chính sách rất cụ thể cho cây trồng chỉnh sửa gen; Trung Quốc đã có những giống cây trồng chỉnh sửa gen đầu tiên được cấp phép nhưng Việt Nam vẫn chưa có một động thái nào về hành lang pháp lý cho loại cây trồng này. Chúng ta không thua về công nghệ nhưng rõ ràng chính sách đang đi sau. Chúng tôi mong với Nghị quyết 57, Nhà nước sẽ có những chính sách đột phá, tức thì cho những cây trồng ứng dụng công nghệ mới như chỉnh sửa gen", TS Đỗ Tiến Phát kỳ vọng.

Đồng tình với quan điểm này, GS.TS Lê Huy Hàm, nguyên Viện trưởng Viện Di truyền nông nghiệp cũng cho rằng, song song với việc nghiên cứu các giống chỉnh sửa gen, Việt Nam cũng cần triển khai đồng bộ các khung khổ pháp lý cho giống cây trồng này phát triển. Đây là yếu tố quan trọng khi thế giới đã tiến rất xa về chỉnh sửa gen.

Tâm tư của những nhà khoa học trẻ

Tự nhận mình là một nhà khoa học toàn tâm, toàn ý cho công việc nghiên cứu, gần như không có một công việc gì khác ngoài phòng thí nghiệm nhưng TS Nguyễn Duy Phương cũng phải thừa nhận một thực tế, anh không thể dành hết thời gian cho công tác nghiên cứu khoa học. Đây cũng là tâm tư của TS Đỗ Tiến Phát và nhiều nhà khoa học khác, thực tế có nhà khoa học trẻ đã phải thừa nhận: Một nửa thời gian phải tìm cách đi "chạy" đề tài và các nhà khoa học còn phải biết... đấu thầu.

"Khi còn làm việc ở các phòng nghiên cứu nước ngoài, chúng tôi được toàn tâm toàn ý trong phòng thí nghiệm còn ở Việt Nam, các nhà khoa học có khi phải dành quá nửa thời gian ngoài phòng thí nghiệm cho những công việc hành chính. Có khi chúng tôi phải đi mua bán từng giọt hóa chất, máy móc hỏng cũng phải đi lo, thậm chí còn chạy đi đóng tiền điện cho phòng thí nghiệm. Những công việc dưa cà mắm muối, thủ tục đấu thầu, thanh quyết toán đề tài khiến thời gian dành cho việc nghiên cứu không trọn vẹn", TS Nguyễn Duy Phương thông tin. 

Thuộc thế hệ 8X nhưng TS Nguyễn Duy Phương cho biết, anh thuộc danh sách những nhà khoa học trẻ nhất ở Viện Di truyền nông nghiệp. "Đội ngũ các nhà khoa học của Viện không có ai là 9X", TS Nguyễn Duy Phương nêu một thực tế. Chế độ đãi ngộ thấp (lương cấp không đủ, chỉ được 40 - 60%, còn lại phụ thuộc vào việc thực hiện các đề tài khoa học), thu nhập bấp bênh, công việc vất vả là nguyên nhân khiến các nhà khoa học trẻ không mấy mặn mà. 

Một bất cập nữa theo TS Nguyễn Duy Phương, TS Đỗ Tiến Phát đó là khi thực hiện đề tài, các nhà khoa học bắt buộc phải hoàn thành đề tài nghiên cứu theo đúng thuyết minh ban đầu, không đạt sẽ phải xuất toán. Tất cả sản phẩm đề tài nghiên cứu khoa học phải được định tính, định lượng rất chi tiết trong thuyết minh là cơ sở để nghiệm thu/quyết toán đề tài nghiên cứu. 

"Đây là cách làm rất máy móc, coi nghiên cứu khoa học không khác gì một dây chuyền sản xuất trong nhà máy, trong khi trong nghiên cứu khoa học, rất có thể xảy ra trường hợp khi thuyết minh sẽ ra sản phẩm A nhưng kết quả cuối cùng lại cho ra sản phẩm B. Và khi đó, dù sản phẩm B có tốt hơn, ưu việt hơn sản phẩm A cũng không được coi là hoàn thành đề tài, không nghiệm thu được", TS Đỗ Tiến Phát nêu một thực tế.

Bên cạnh đó, đề tài/dự án khoa học quá chú trọng vào các nghiên cứu ứng dụng, đòi hỏi phải ra ngay sản phẩm, xem nhẹ nghiên cứu cơ bản. Trong khi nghiên cứu cơ bản là nền tảng, là trọng tâm để phát triển năng lực khoa học của mỗi quốc gia. Không có quốc gia phát triển khoa học công nghệ nào trên thế giới yếu về nghiên cứu cơ bản cả. 

"Với Nghị quyết 57, chúng tôi kỳ vọng sẽ có đột phá về chính sách để các nhà khoa học có thể sống được với nghề; được đánh giá đúng về vị trí công tác, việc làm; tách biệt được công tác khoa học với tất cả các công tác chuyên môn khác, bao gồm kế toán, kỹ thuật máy móc, quản lý giấy tờ…. Điều này sẽ giúp các nhà khoa học chuyên tâm công tác, tập trung toàn bộ sức lực cho nghiên cứu; đơn giản hóa các thủ tục hành chính, kiểm tra, báo cáo", TS Nguyễn Duy Phương kiến nghị.

Đặc biệt, hai nhà khoa học của Viện Công nghệ sinh học, Viện Di truyền nông nghiệp kiến nghị cần chấp nhận rủi ro trong nghiên cứu; ưu tiên các lĩnh vực nghiên cứu công nghệ cao, công nghệ mới để cấp ngân sách, các lĩnh vực nghiên cứu truyền thống nên dành cho doanh nghiệp đặt hàng nhà nghiên cứu.

×